Van deelbelang naar gedeeld belang

Toen klimaatactiviste Greta Thunberg tijdens de klimaatmars in Amsterdam sprak over internationale solidariteit met Palestina trok een andere demonstrant de microfoon uit haar handen. Vanuit het idee dat het de klimaatstrijd schaadt als je het aan andere thema’s verbindt. Wat klopt daar nou van? En moet je er überhaupt op die manier naar kijken?

⁠

In de Rotterdamse wijk Bospolder-Tussendijken trekt taal-milieucoach Houria Tourich langs de deuren met tochtstrips, ledlampen, radiatorfolie en energiebesparende douchekoppen. Ze komt over de vloer bij mensen die niet alleen moeite hebben met de bureaucratische taal in gemeentelijke brieven, maar ook met het doen van investeringen om hun huis beter te isoleren. Ze zijn dankbaar voor de hulp die Tourich hen biedt. En maken zich zorgen over hoe de veranderingen in de wijk hun energierekening gaan beïnvloeden.

Het laat zien hoe de klimaatcrisis verbonden is aan andere problemen als sociale ongelijkheid. Het is een ‘intersectioneel probleem’. Verschillende vormen van maatschappelijk onrecht hangen met elkaar samen en beïnvloeden elkaar. In Bospolder-Tussendijken zien we bewoners voor wie het financieel lastig is om te investeren in energiebesparende maatregelen. Vanwege een taalbarrière is het volgen van de verduurzamende maatregelen van de gemeente een opgave, terwijl de bewoners tegelijkertijd wel op allerlei manieren hinder ondervinden van de klimaatcrisis.

Als we over de grens kijken, zien we deze samenhang misschien nog wel beter. In gebieden die al kampen met conflict of armoede, wordt de kans op mislukte oogsten en het gebrek aan water groter door de klimaatcrisis. Dit kan weer leiden tot migratie, spanningen tussen gemeenschappen en in sommige gevallen ook gewelddadige conflicten. Dit leed komt niet uit het niets: ze zijn deels het resultaat van grootschalige emissies door rijkere landen, van handelsverhoudingen die lokale boeren afhankelijk maken en het claimen van grondstoffen door machtige landen en organisaties. De klimaatcrisis is overduidelijk geen geïsoleerd probleem, maar zit diep verweven met thema’s als klasseongelijkheid, racisme, voedsel(on)zekerheid en ons economische systeem. 

Wat betekent dit voor hóe je over de klimaatcrisis moet praten? Daar is niet iedereen het over eens. Op de klimaatmars in Amsterdam in 2023 was dit duidelijk te zien. Een Palestijnse activiste werd afgekapt nadat ze de leus ‘From the river to the sea, Palestine will be free’ had uitgesproken. Toen Greta Thunberg later in haar speech benadrukte dat ‘er geen sprake kan zijn van klimaatrechtvaardigheid zonder internationale solidariteit’, klom een man op het podium op om de microfoon van haar af te pakken. Hij benadrukte dat hij voor een klimaatmars was gekomen en ‘geen politieke bijeenkomst’. Het leidde tot stevig debat binnen de klimaatbeweging, waarbij meerdere mensen uit die beweging in de media opriepen dat het onverstandig zou zijn de klimaatcrisis aan andere, politiek gevoelige, onderwerpen te koppelen.

Wat klopt er eigenlijk van dit idee? En moet je er überhaupt zo naar kijken? 

Om dat uit te zoeken maakte Momus een rondgang langs drie experts. Shivant Jhagroe, die als universitair docent bestuurskunde onderzoek doet naar de politiek rondom klimaatbeleid en in zijn boek Voorbij duurzaamheid betoogt dat we breder naar de klimaatcrisis moeten kijken. Harriet Bergman, die als promovendus onderzocht wat de klimaatbeweging kan leren van eerdere sociale bewegingen. En de oprichters van het Lowlander project, gespecialiseerd in hoe maatschappelijke organisaties en bewegingen voor verandering kunnen zorgen. 

Eén team, één taak

Volgens de oprichters van het Lowlander Project zijn concrete, winbare doelen cruciaal. Sandra Ball en Job van den Assem benadrukken dat afbakening een belangrijke succesfactor is bij het opbouwen van duurzame bewegingen. Ball: ‘Onderdelen van het systeem hebben alles met elkaar te maken, maar als je abstract denkt en dat ziet, is het heel moeilijk om daar campagne op te voeren. Klimaatverandering is een te groot doel dat je moet vertalen naar iets tastbaars, iets wat dicht bij huis is, iets wat mensen heel snel zien en ervaren als een overwinning.’

Om dit te illustreren vertelt Job dat de naam Lowlander is geïnspireerd op de Highlander Folk School, een opleidingsinstituut voor leiderschap in sociale rechtvaardigheid dat in 1932 werd opgericht door activist Myles Horton. Hortons autobiografie, zo stelt Van den Assem, draagt niet voor niets de titel The Long Haul (vertaling: de lange weg): ‘Het is een lange reis richting systeemverandering. Dat gaan we niet morgen realiseren, en ook niet over twee jaar. Je hebt meer tijd nodig. Om dat vol te houden, zoek je naar kleine stappen die je samen kunt winnen. Want als mensen niet het gevoel hebben dat er iets te winnen valt, dan doet niemand mee.’

Ball geeft daarbij het voorbeeld van de burgerrechtenbeweging in Amerika. Het grote einddoel was het einde van racisme. Daarbinnen heeft de beweging zich gericht op het einde van segregatie in de publieke ruimte. En daar weer binnen op het integreren van bussen in Montgomery en het openstellen van lunchplekken in Nashville. Die specifieke doelen stonden symbool voor het institutionele racisme in de Verenigde Staten en hielpen de beweging om te laten zien dat verandering wel degelijk mogelijk is.

Strategie als moreel verwerpelijk 

Hieruit zou je de conclusie kunnen trekken dat focus cruciaal is en je de klimaatcrisis dus niet aan te veel andere maatschappelijke problemen moet verbinden. Filosoof Harriet Bergman zet daar haar vraagtekens bij. Het zou misschien effectief kunnen zijn, maar moet je de klimaatcrisis überhaupt los willen zien, als die zo verweven is met zulke fundamentele onderwerpen als kolonialisme, klasse en racisme? En wat zegt zo’n uitsluiting over je principes? Onlangs promoveerde Bergman aan de Universiteit van Antwerpen op een onderzoek naar de verbindingen tussen politieke emoties, activisme en klimaatrechtvaardigheid.

Sociale bewegingen vallen volgens haar vaak te snel voor het idee van effectiviteit, terwijl het geen simpele rekensom is die moet worden gemaakt: ‘Achter strategische keuzes schuilen altijd morele overwegingen — over wat je belangrijk vindt, wie je opoffert binnen je verhaal, en wie niet. Die “opoffering” in je verhaal is niet neutraal: het is een moreel besluit. Het zegt iets over je waarden.’ Dit betekent volgens Bergman niet dat je nooit zulke beslissingen kunt nemen, maar wel dat je deze expliciet moet maken, met een bewustzijn van wat je precies doet.

‘Als iemand op een klimaatmars zegt dat je daar niet over Palestina mag praten, dan betekent dat iets. Deze keuze wordt niet zomaar genomen omdat sociale wetenschappen hebben aangetoond dat je zo de meeste mensen bereikt. Elke sociaal wetenschapper weet: het is altijd een zoektocht naar de waarheid, en je komt stap voor stap dichterbij. Juist daarom moet je je bewust zijn van de afwegingen die je maakt — waarom je het ene wél doet en het andere niet. Want dat is geen neutrale keuze, en zeker niet iets wat je zomaar ‘moet doen’ om te kunnen mobiliseren.’

Binnen deze verschillende opvattingen over wat ‘strategisch’ is, maakt Bergman zelf de morele overweging om te kiezen voor de intersectionele benadering. Terugkomend op het voorbeeld van de klimaatmars stelt Bergman dan ook: ‘Ik denk dat het ethischer was geweest als er wél ruimte was geweest voor een verhaal over de genocide — én over hoe groenkolonialisme, wapenhandel en oorlog allemaal bijdragen aan klimaatontwrichting. Over hoe het idee van overheersing, of mensen als minderwaardig beschouwen, een gedeelde wortel heeft met de krachten die geleid hebben tot de klimaatcrisis waarin we nu zitten.’

Van deelbelang naar gedeeld belang 

‘Vanuit strategisch oogpunt klinkt het handig om een klimaatmars puur op het klimaat te focussen’, zegt bestuurskundige Shivant Jhagroe daarover. ‘Maar dan komt de vraag: wát gaan we doen om die klimaatdoelen te halen? Zelfs binnen het klimaatvraagstuk zijn er dus al verschillende “smaken”. Doen alsof er maar één juiste aanpak is, is naïef. Dus welke strategie volg je? Mijn strategie is er een van morele consistentie.’

Deze morele consistentie houdt volgens Jhagroe in dat mensen hun deelbelangen laten liggen en deze inruilen voor een collectief belang. ‘Als je het klimaatprobleem echt begrijpt, dan besef je dat het gaat over onze gedeelde planeet. En dus ook over mensen elders op die planeet — zoals in Palestina’, zo benadrukt Jhagroe.

Niet naar het grotere plaatje kijken kan volgens Jhagroe misleidend zijn: ‘Wiens strategie is dat? Wiens belang wordt daarmee gediend? Want dan is het geen gedeeld belang meer — dan is het een deelbelang. De klimaatmars illustreert goed hoe sterk one-issue-denken verweven is met de Nederlandse politieke cultuur en — tot op zekere hoogte — ook de activistische cultuur.’ 

Toch ziet Jhagroe mogelijkheden om het ethische en effectieve perspectief samen te voegen. ‘Sinds een paar jaar gaat het steeds vaker over energiearmoede. Dat mensen met een koopwoning makkelijker kunnen meebewegen met de energietransitie dan bewoners van sociale huurwoningen. Dat laat zien dat er sprake is van energieongelijkheid, die nauw samenhangt met bredere thema’s zoals armoede en sociale rechtvaardigheid.’ 

Door deze onderwerpen met elkaar te verbinden, wordt het mogelijk om een grotere groep mensen in beweging te krijgen. Men beseft dat anderen – ondanks verschillende achtergronden – vanuit een vergelijkbare woede strijden tegen een groter, overkoepelend probleem. Zo ontstaat er een gedeeld belang, dat als basis kan dienen om gezamenlijk het bredere probleem van de klimaatcrisis aan te pakken.

Eén plus één

Een goede start zou volgens Jhagroe zijn om op zo’n manier in ieder geval twee thema’s aan elkaar te koppelen. Ten eerste kan je altijd “de plus-één-vraag” stellen. Wanneer het over sociale ongelijkheid gaat, kan je de vraag stellen: hoe zit het hier met gender? Of bij economische ongelijkheid: wat is de rol van racisme in deze kwestie? Ook hier benadrukt Jhagroe de middenweg tussen alles en niets: ‘Je hoeft niet álle vragen tegelijk te stellen, maar begin gewoon met één extra vraag. En die vragen kunnen standaard zijn: over gender, klasse, etniciteit, enzovoort.’ 

Juist door het gedeelde belang op deze manier duidelijk te maken kan gezamenlijke actie ontstaan. Mobiliseren werkt volgens Jhagroe via de logica van de lappendeken. Jij, als individu of gemeenschap, probeert effectief twee lappen bij elkaar te brengen en te laten overlappen – bijvoorbeeld klimaatproblematiek en klassenstrijd. Je hoeft dan niet óók nog verantwoordelijk te zijn voor tien andere lappen: dat kunnen andere mensen veel beter, want zij zitten veel meer in de woningbouw, energie of landbouw. Op deze manier kunnen kleine koppelingen toch bijdragen aan structurele veranderingen.

Taal kan dit effect versterken.  ‘Woorden als energiearmoede, klimaatrechtvaardigheid of dekoloniale landbouw maken het makkelijker om een probleem breder te zien. Dat is bevrijdend. Want dan hoef je niet meer te denken in die hokjes die ook vaak door beleid worden opgelegd, zoals: dit valt onder energiebeleid, en dát is klimaatbeleid.’

Buschauffeurs en klimaatactivisten samen in actie 

In de campagne WijReizenSamen komen de belangrijkste punten van het Lowlander Project, Bergman en Jhagroe samen. Voor deze campagne trekken klimaatactivisten samen met buschauffeurs op om hun arbeidsvoorwaarden te verbeteren. Want: zonder fatsoenlijke arbeidsvoorwaarden geen buschauffeurs, zonder buschauffeurs geen goed OV en zonder goed OV geen duurzaam en toegankelijk vervoer in Nederland.

In deze campagne komen twee onderwerpen samen: klasse en de klimaatcrisis. Doordat dit in de context van het OV gebeurt, is het toch tastbaar genoeg voor effectieve actie. Van den Assem van het Lowlander Project zegt daarover: ‘Op klimaatrechtvaardigheid kan je geen campagne voeren. Maar op buschauffeurs en het klimaat die beiden lijden onder marktwerking kan dat wél.’ Het laat zien dat het mogelijk is concreet tastbare doelen te behalen, juist wanneer er meerdere doelen op een hoger niveau aan elkaar worden gekoppeld.

Buschauffeurs, gesteund door klimaatactivisten, sleutelen zo stap voor stap aan het vervoerssysteem. Als je erover nadenkt is het een logische samenwerking. Maar gebruikelijk is die niet. Dat merkte de initiatiefnemers van WijReizenSamen, toen ze voor het eerst voor een volle zaal met buschauffeurs stonden. 

‘Zijn jullie van die klimaatplakkers?’, kregen ze al snel te horen. ‘Wat komen jullie hier eigenlijk doen?’  Maar door open te staan naar elkaars ervaringen en perspectieven lukte het om elkaar beter te leren kennen, vertelt initiatiefnemer Charlotte Braat. Hoe is het om op een te strak tijdschema te werken als buschauffeur? Hoe kijken zij aan tegen steeds meer lijnen die geschrapt worden? Meer en meer buschauffeurs raakten overtuigd van hun gezamenlijk belang hadden, en dat de intentie om daar samen voor te strijden oprecht is. Ze bleken bondgenoten in dezelfde strijd.

• Brengt deze update je op ideeën? Heb je feedback op deze focus? Laat het vooral weten aan Tim. Wil je niets missen van het onderzoek? Volg dan de kanalen van Momus of de nieuwsbrief van Tim.