Gezamenlijk energie opwekken en winst niet als uitgangspunt nemen: de afgelopen jaren zijn er honderden energiecoöperaties opgericht die streven naar een duurzamere en socialere energiesector. Zo zijn er collectieve zonnedaken en windparken gebouwd, en worden er bijvoorbeeld gezamenlijk warmtenetten aangelegd. Samen zorgen al deze coöperaties voor het decentraliseren van de energiemarkt en spelen burgers een actieve rol in de energietransitie.

Sinds 2004 wordt onze energievoorziening, net als ons openbaar vervoer en de vrije woningmarkt, geregeld door commerciële partijen. Waar dit voorheen een taak van de overheid was, zijn we nu voor deze basale levensbehoeftes afhankelijk van op winst gerichte bedrijven. Burgers nemen met energiecoöperaties daarom het heft in eigen handen.

Wat zijn energiecoöperaties?

Energiecoöperaties vervullen verschillende rollen binnen de energietransitie. Naast het collectief opwekken van duurzame energie, houden ze zich bezig met het beschikbaar maken van duurzame mobiliteit zoals elektrische deelauto’s, of ze dienen als lokale energiecoaches waar bewoners naartoe kunnen met vragen over energiebesparing en het verduurzamen van hun woning.

Energiecoöperaties zijn dus een manier van burgers om zich te verenigen. Heel simpel gezegd is een coöperatie een rechtspersoon, waarvan een cruciaal uitgangspunt is dat je met een groep mensen bent, vertelt Ries Verhoeven van Energie Samen – de vertegenwoordiger van energiecoöperaties in Nederland. “Dus je bent minstens met z’n drieën. Daarnaast moet je voldoen aan de zeven coöperatieve principes, waarvan de belangrijkste is dat winst niet het uitgangspunt is”, aldus Verhoeven.

Doordat een coöperatie bestaat uit een groep mensen, betekent dit dat de leden mede-eigenaar zijn van het project. Ze hebben zeggenschap over de opbrengsten en kunnen meebeslissen over het project. Een belangrijk principe daarin is de democratische besluitvorming: ieder lid heeft een gelijke stem. Daarnaast is het lidmaatschap van de coöperatie vrijwillig en open. Iedereen kan lid worden.

“In principe kan je dus gewoon in je eigen buurt, als je een paar enthousiaste buren hebt, een coöperatie oprichten. Je schrijft je zo in bij de KVK”, vertelt Verhoeven. In Nederland is een energiecoöperatie opzetten dus relatief simpel. De laagdrempeligheid zit ‘m er ook in dat je als energiecoöperatie gemakkelijk toegang krijgt tot de energiemarkt. 

Naar een systeem van gelijktijdigheid

Verhoeven vermoedt dat we naar een systeem toe gaan waarin over een jaar of twintig allerlei democratische organisaties op lokaal niveau de energiehuishouding regelen. Dat klinkt alsof de energiemarkt volledig versplinterd gaat raken, maar volgens Verhoeven is dat inherent aan dat je duurzame energie wil. “Door de energiemarkt te decentraliseren, ontlast je het elektriciteitsnet zo min mogelijk. En daar wil je uiteindelijk naar toe.” Door energie te verbruiken in de regio waar het wordt opgewekt, hoeft de energie niet het hele land door te trekken. 

Daarnaast zijn energiecoöperaties volgens Verhoeven de juiste manier om naar een systeem van gelijktijdigheid te gaan – energie verbruiken op het moment dat het wordt opgewekt. Op zonnige dagen of dagen met veel wind, wordt er regelmatig meer energie opgewekt dan er verbruikt wordt. Zonneparken en windmolens kunnen daardoor afgeschakeld worden, omdat het net anders overbelast raakt. “Het stroomnet zit op zonnige dagen simpelweg vol”, vertelt Ferry van Kann, Universitair Docent Milieuplanologie aan de Rijksuniversiteit Groningen. “Je kan het zien als een file op de snelweg, waar pas weer een auto bij kan als een andere auto weg is.”

Om ook daadwerkelijk iets te hebben aan de opgewekte zonne- en windenergie, zul je de energie dus moeten verbruiken gelijktijdig met dat het wordt opgewekt. “Volgens ons is de enige manier om dat voor elkaar te krijgen, via energiecoöperaties”, stelt Verhoeven. Energiecoöperaties zorgen volgens hem namelijk voor meer sociale betrokkenheid. “Als de overheid tegen je zegt: je moet je auto opladen tussen die en die uren, dan ben je veel minder snel geneigd om daarnaar te luisteren. Maar die motivatie is er wel als je dit samen met je wijk of buurt afspreekt.”

Minder geld naar rijke aandeelhouders

Het decentraliseren van de energiemarkt heeft volgens Verhoeven ook als voordeel dat we hierdoor minder afhankelijk worden van geopolitieke spanningen. “Als je afhankelijk bent van een paar grote energiecentrales, heb je een veel minder weerbaar systeem. We zien nu bijvoorbeeld dat een Oekraïense energiecoöperatie decentraal kan doorgaan met energieproductie en daardoor minder te maken heeft met de hoge energieprijzen door de oorlog met Rusland.”

Ook zorgt het decentraal opwekken van energie ervoor dat er minder geld naar grote, commerciële energiemaatschappijen en hun rijke aandeelhouders gaat. De opbrengsten van energiecoöperaties komen juist de lokale gemeenschap ten goede. Het geld gaat bijvoorbeeld naar buurtprojecten zoals een nieuwe speeltuin, naar maatschappelijke organisaties of culturele projecten. Een deel van de winst kan ook aan de leden uitgekeerd worden als korting op hun energierekening. Hoe en waar er precies in wordt geïnvesteerd, bepalen de leden van de coöperatie zelf middels democratische besluitvorming.

Buurtbatterijen

Energiecoöperaties komen aan hun opbrengsten door de opgewekte energie te verkopen aan energieleveranciers. De stroom wordt dus niet rechtstreeks geleverd aan de huishoudens die lid zijn van de coöperatie, maar aan het stroomnet. Volgens Verhoeven is er wel een overgang gaande naar energiegemeenschappen; naast het opwekken en verkopen van stroom, mogen coöperaties de opgewekte stroom per 1 januari 2026 ook onderling delen. Dat is geregeld in de Energiewet.

Maar dan nog zul je, als je van die energie gebruik wil maken, de opgewekte energie moeten verbruiken op het moment dat het wordt opgewekt. Buurtbatterijen kunnen daarvoor een uitkomst bieden. De stroom die niet verbruikt wordt, kan zo worden opgeslagen en weer gebruikt worden op het moment dat de zon niet schijnt of de wind niet waait. Maar zulke batterijen zijn volgens Van Kann nog erg duur. 

Daarnaast is het zo geregeld dat je over de energie die je uit je batterijen haalt, belasting moet betalen. Dat maken batterijen financieel gezien niet erg aantrekkelijk, stelt Van Kann. Daarbij is ook de capaciteit van de batterijen niet groot genoeg om tijdens lange periodes zonder zon of wind huishoudens van energie te voorzien. “Een dag of een week energie opslaan lukt nog wel, maar om die energie op te slaan om de winter door te komen, is nog een uitdaging. Daar is de batterijcapaciteit nog niet groot genoeg voor.”

Sociale winst

Volgens Van Kann zit het grootste voordeel van energiecoöperaties er niet zozeer in dat de prijs van stroom voor de leden goedkoper wordt, maar zit het ‘m er veel meer in dat burgers actief worden. “Door de coöperaties ontstaan er groepen mensen met gedeelde sociale normen en waarden, die de problemen en de oplossingen van de energietransitie voelen en zien, en die veel meer met elkaar doen dan het opwekken van stroom.” Als we onze stroomvoorziening aan grote bedrijven overlaten, zou dit volgens Van Kann veel kostenefficiënter zijn, maar coöperaties zorgen voor binding met de energietransitie en met elkaar. “Daar zit de echte winst in.” 

Ook Verhoeven geeft toe dat grote bedrijven veel sneller en goedkoper een zonne- of windmolenpark kunnen aanleggen. “Door in een keer een groot aantal zonnepanelen aan te schaffen, ben je goedkoper uit.” Toch loop je volgens Verhoeven als groot bedrijf dan wel weer tegen een ander probleem aan waar energiecoöperaties minder last van hebben: “Als energiecoöperaties windmolens willen bouwen of een zonnepark willen aanleggen, dan is daar meer draagvlak voor lees hier onze notitie over hoe energiecoöperaties het draagvlak voor de energietransitie kunnen vergroten. dan wanneer een commercieel bedrijf dat wil doen in diezelfde omgeving”, stelt Verhoeven.

Toch zitten er ook nog andere haken en ogen aan het decentraliseren van de energiemarkt door middel van energiecoöperaties. Zo kunnen de prijzen voor energie onderling gaan verschillen door hoe kostenefficiënt de opwek van energie geregeld is, en ben je ook afhankelijk van bereidwillige mensen in je omgeving om coöperaties op te starten. Wat vooral is weggelegd voor mensen die daar genoeg tijd en geld voor hebben. 

In ons onderzoek houden we ons bezig met de vraag hoe de energietransitie rechtvaardiger kan worden, en waarom de energietransitie nu niet rechtvaardig is. Kunnen energiecoöperaties een rol spelen om deze overgang naar duurzame energie voor iedereen rechtvaardiger te maken? Houd deze pagina in de gaten voor meer updates en notities tijdens ons onderzoek.

• Brengt deze update je op ideeën? Heb je feedback op deze focus? Laat het vooral weten aan Tim. Wil je niets missen van het onderzoek? Volg dan de kanalen van Momus of de nieuwsbrief van Tim.

Toen klimaatactiviste Greta Thunberg tijdens de klimaatmars in Amsterdam sprak over internationale solidariteit met Palestina trok een andere demonstrant de microfoon uit haar handen. Vanuit het idee dat het de klimaatstrijd schaadt als je het aan andere thema’s verbindt. Wat klopt daar nou van? En moet je er überhaupt op die manier naar kijken?

In de Rotterdamse wijk Bospolder-Tussendijken trekt taal-milieucoach Houria Tourich langs de deuren met tochtstrips, ledlampen, radiatorfolie en energiebesparende douchekoppen. Ze komt over de vloer bij mensen die niet alleen moeite hebben met de bureaucratische taal in gemeentelijke brieven, maar ook met het doen van investeringen om hun huis beter te isoleren. Ze zijn dankbaar voor de hulp die Tourich hen biedt. En maken zich zorgen over hoe de veranderingen in de wijk hun energierekening gaan beïnvloeden.

Het laat zien hoe de klimaatcrisis verbonden is aan andere problemen als sociale ongelijkheid. Het is een ‘intersectioneel probleem’. Verschillende vormen van maatschappelijk onrecht hangen met elkaar samen en beïnvloeden elkaar. In Bospolder-Tussendijken zien we bewoners voor wie het financieel lastig is om te investeren in energiebesparende maatregelen. Vanwege een taalbarrière is het volgen van de verduurzamende maatregelen van de gemeente een opgave, terwijl de bewoners tegelijkertijd wel op allerlei manieren hinder ondervinden van de klimaatcrisis.

Als we over de grens kijken, zien we deze samenhang misschien nog wel beter. In gebieden die al kampen met conflict of armoede, wordt de kans op mislukte oogsten en het gebrek aan water groter door de klimaatcrisis. Dit kan weer leiden tot migratie, spanningen tussen gemeenschappen en in sommige gevallen ook gewelddadige conflicten. Dit leed komt niet uit het niets: ze zijn deels het resultaat van grootschalige emissies door rijkere landen, van handelsverhoudingen die lokale boeren afhankelijk maken en het claimen van grondstoffen door machtige landen en organisaties. De klimaatcrisis is overduidelijk geen geïsoleerd probleem, maar zit diep verweven met thema’s als klasseongelijkheid, racisme, voedsel(on)zekerheid en ons economische systeem. 

Wat betekent dit voor hóe je over de klimaatcrisis moet praten? Daar is niet iedereen het over eens. Op de klimaatmars in Amsterdam in 2023 was dit duidelijk te zien. Een Palestijnse activiste werd afgekapt nadat ze de leus ‘From the river to the sea, Palestine will be free’ had uitgesproken. Toen Greta Thunberg later in haar speech benadrukte dat ‘er geen sprake kan zijn van klimaatrechtvaardigheid zonder internationale solidariteit’, klom een man op het podium op om de microfoon van haar af te pakken. Hij benadrukte dat hij voor een klimaatmars was gekomen en ‘geen politieke bijeenkomst’. Het leidde tot stevig debat binnen de klimaatbeweging, waarbij meerdere mensen uit die beweging in de media opriepen dat het onverstandig zou zijn de klimaatcrisis aan andere, politiek gevoelige, onderwerpen te koppelen.

Wat klopt er eigenlijk van dit idee? En moet je er überhaupt zo naar kijken? 

Om dat uit te zoeken maakte Momus een rondgang langs drie experts. Shivant Jhagroe, die als universitair docent bestuurskunde onderzoek doet naar de politiek rondom klimaatbeleid en in zijn boek Voorbij duurzaamheid betoogt dat we breder naar de klimaatcrisis moeten kijken. Harriet Bergman, die als promovendus onderzocht wat de klimaatbeweging kan leren van eerdere sociale bewegingen. En de oprichters van het Lowlander project, gespecialiseerd in hoe maatschappelijke organisaties en bewegingen voor verandering kunnen zorgen. 

Eén team, één taak

Volgens de oprichters van het Lowlander Project zijn concrete, winbare doelen cruciaal. Sandra Ball en Job van den Assem benadrukken dat afbakening een belangrijke succesfactor is bij het opbouwen van duurzame bewegingen. Ball: ‘Onderdelen van het systeem hebben alles met elkaar te maken, maar als je abstract denkt en dat ziet, is het heel moeilijk om daar campagne op te voeren. Klimaatverandering is een te groot doel dat je moet vertalen naar iets tastbaars, iets wat dicht bij huis is, iets wat mensen heel snel zien en ervaren als een overwinning.’

Om dit te illustreren vertelt Job dat de naam Lowlander is geïnspireerd op de Highlander Folk School, een opleidingsinstituut voor leiderschap in sociale rechtvaardigheid dat in 1932 werd opgericht door activist Myles Horton. Hortons autobiografie, zo stelt Van den Assem, draagt niet voor niets de titel The Long Haul (vertaling: de lange weg): ‘Het is een lange reis richting systeemverandering. Dat gaan we niet morgen realiseren, en ook niet over twee jaar. Je hebt meer tijd nodig. Om dat vol te houden, zoek je naar kleine stappen die je samen kunt winnen. Want als mensen niet het gevoel hebben dat er iets te winnen valt, dan doet niemand mee.’

Ball geeft daarbij het voorbeeld van de burgerrechtenbeweging in Amerika. Het grote einddoel was het einde van racisme. Daarbinnen heeft de beweging zich gericht op het einde van segregatie in de publieke ruimte. En daar weer binnen op het integreren van bussen in Montgomery en het openstellen van lunchplekken in Nashville. Die specifieke doelen stonden symbool voor het institutionele racisme in de Verenigde Staten en hielpen de beweging om te laten zien dat verandering wel degelijk mogelijk is.

Strategie als moreel verwerpelijk 

Hieruit zou je de conclusie kunnen trekken dat focus cruciaal is en je de klimaatcrisis dus niet aan te veel andere maatschappelijke problemen moet verbinden. Filosoof Harriet Bergman zet daar haar vraagtekens bij. Het zou misschien effectief kunnen zijn, maar moet je de klimaatcrisis überhaupt los willen zien, als die zo verweven is met zulke fundamentele onderwerpen als kolonialisme, klasse en racisme? En wat zegt zo’n uitsluiting over je principes? Onlangs promoveerde Bergman aan de Universiteit van Antwerpen op een onderzoek naar de verbindingen tussen politieke emoties, activisme en klimaatrechtvaardigheid.

Sociale bewegingen vallen volgens haar vaak te snel voor het idee van effectiviteit, terwijl het geen simpele rekensom is die moet worden gemaakt: ‘Achter strategische keuzes schuilen altijd morele overwegingen — over wat je belangrijk vindt, wie je opoffert binnen je verhaal, en wie niet. Die “opoffering” in je verhaal is niet neutraal: het is een moreel besluit. Het zegt iets over je waarden.’ Dit betekent volgens Bergman niet dat je nooit zulke beslissingen kunt nemen, maar wel dat je deze expliciet moet maken, met een bewustzijn van wat je precies doet.

‘Als iemand op een klimaatmars zegt dat je daar niet over Palestina mag praten, dan betekent dat iets. Deze keuze wordt niet zomaar genomen omdat sociale wetenschappen hebben aangetoond dat je zo de meeste mensen bereikt. Elke sociaal wetenschapper weet: het is altijd een zoektocht naar de waarheid, en je komt stap voor stap dichterbij. Juist daarom moet je je bewust zijn van de afwegingen die je maakt — waarom je het ene wél doet en het andere niet. Want dat is geen neutrale keuze, en zeker niet iets wat je zomaar ‘moet doen’ om te kunnen mobiliseren.’

Achter strategische keuzes schuilen altijd morele overwegingen — over wat je belangrijk vindt, wie je opoffert binnen je verhaal, en wie niet.

Binnen deze verschillende opvattingen over wat ‘strategisch’ is, maakt Bergman zelf de morele overweging om te kiezen voor de intersectionele benadering. Terugkomend op het voorbeeld van de klimaatmars stelt Bergman dan ook: ‘Ik denk dat het ethischer was geweest als er wél ruimte was geweest voor een verhaal over de genocide — én over hoe groenkolonialisme, wapenhandel en oorlog allemaal bijdragen aan klimaatontwrichting. Over hoe het idee van overheersing, of mensen als minderwaardig beschouwen, een gedeelde wortel heeft met de krachten die geleid hebben tot de klimaatcrisis waarin we nu zitten.’

Van deelbelang naar gedeeld belang 

‘Vanuit strategisch oogpunt klinkt het handig om een klimaatmars puur op het klimaat te focussen’, zegt bestuurskundige Shivant Jhagroe daarover. ‘Maar dan komt de vraag: wát gaan we doen om die klimaatdoelen te halen? Zelfs binnen het klimaatvraagstuk zijn er dus al verschillende “smaken”. Doen alsof er maar één juiste aanpak is, is naïef. Dus welke strategie volg je? Mijn strategie is er een van morele consistentie.’

Deze morele consistentie houdt volgens Jhagroe in dat mensen hun deelbelangen laten liggen en deze inruilen voor een collectief belang. ‘Als je het klimaatprobleem echt begrijpt, dan besef je dat het gaat over onze gedeelde planeet. En dus ook over mensen elders op die planeet — zoals in Palestina’, zo benadrukt Jhagroe.

Niet naar het grotere plaatje kijken kan volgens Jhagroe misleidend zijn: ‘Wiens strategie is dat? Wiens belang wordt daarmee gediend? Want dan is het geen gedeeld belang meer — dan is het een deelbelang. De klimaatmars illustreert goed hoe sterk one-issue-denken verweven is met de Nederlandse politieke cultuur en — tot op zekere hoogte — ook de activistische cultuur.’ 

Toch ziet Jhagroe mogelijkheden om het ethische en effectieve perspectief samen te voegen. ‘Sinds een paar jaar gaat het steeds vaker over energiearmoede. Dat mensen met een koopwoning makkelijker kunnen meebewegen met de energietransitie dan bewoners van sociale huurwoningen. Dat laat zien dat er sprake is van energieongelijkheid, die nauw samenhangt met bredere thema’s zoals armoede en sociale rechtvaardigheid.’ 

Door deze onderwerpen met elkaar te verbinden, wordt het mogelijk om een grotere groep mensen in beweging te krijgen. Men beseft dat anderen – ondanks verschillende achtergronden – vanuit een vergelijkbare woede strijden tegen een groter, overkoepelend probleem. Zo ontstaat er een gedeeld belang, dat als basis kan dienen om gezamenlijk het bredere probleem van de klimaatcrisis aan te pakken.

Eén plus één

Een goede start zou volgens Jhagroe zijn om op zo’n manier in ieder geval twee thema’s aan elkaar te koppelen. Ten eerste kan je altijd “de plus-één-vraag” stellen. Wanneer het over sociale ongelijkheid gaat, kan je de vraag stellen: hoe zit het hier met gender? Of bij economische ongelijkheid: wat is de rol van racisme in deze kwestie? Ook hier benadrukt Jhagroe de middenweg tussen alles en niets: ‘Je hoeft niet álle vragen tegelijk te stellen, maar begin gewoon met één extra vraag. En die vragen kunnen standaard zijn: over gender, klasse, etniciteit, enzovoort.’ 

Juist door het gedeelde belang op deze manier duidelijk te maken kan gezamenlijke actie ontstaan. Mobiliseren werkt volgens Jhagroe via de logica van de lappendeken. Jij, als individu of gemeenschap, probeert effectief twee lappen bij elkaar te brengen en te laten overlappen – bijvoorbeeld klimaatproblematiek en klassenstrijd. Je hoeft dan niet óók nog verantwoordelijk te zijn voor tien andere lappen: dat kunnen andere mensen veel beter, want zij zitten veel meer in de woningbouw, energie of landbouw. Op deze manier kunnen kleine koppelingen toch bijdragen aan structurele veranderingen.

Taal kan dit effect versterken.  ‘Woorden als energiearmoede, klimaatrechtvaardigheid of dekoloniale landbouw maken het makkelijker om een probleem breder te zien. Dat is bevrijdend. Want dan hoef je niet meer te denken in die hokjes die ook vaak door beleid worden opgelegd, zoals: dit valt onder energiebeleid, en dát is klimaatbeleid.’

Buschauffeurs en klimaatactivisten samen in actie 

In de campagne WijReizenSamen komen de belangrijkste punten van het Lowlander Project, Bergman en Jhagroe samen. Voor deze campagne trekken klimaatactivisten samen met buschauffeurs op om hun arbeidsvoorwaarden te verbeteren. Want: zonder fatsoenlijke arbeidsvoorwaarden geen buschauffeurs, zonder buschauffeurs geen goed OV en zonder goed OV geen duurzaam en toegankelijk vervoer in Nederland.

In deze campagne komen twee onderwerpen samen: klasse en de klimaatcrisis. Doordat dit in de context van het OV gebeurt, is het toch tastbaar genoeg voor effectieve actie. Van den Assem van het Lowlander Project zegt daarover: ‘Op klimaatrechtvaardigheid kan je geen campagne voeren. Maar op buschauffeurs en het klimaat die beiden lijden onder marktwerking kan dat wél.’ Het laat zien dat het mogelijk is concreet tastbare doelen te behalen, juist wanneer er meerdere doelen op een hoger niveau aan elkaar worden gekoppeld.

Buschauffeurs, gesteund door klimaatactivisten, sleutelen zo stap voor stap aan het vervoerssysteem. Als je erover nadenkt is het een logische samenwerking. Maar gebruikelijk is die niet. Dat merkte de initiatiefnemers van WijReizenSamen, toen ze voor het eerst voor een volle zaal met buschauffeurs stonden. 

‘Zijn jullie van die klimaatplakkers?’, kregen ze al snel te horen. ‘Wat komen jullie hier eigenlijk doen?’  Maar door open te staan naar elkaars ervaringen en perspectieven lukte het om elkaar beter te leren kennen, vertelt initiatiefnemer Charlotte Braat. Hoe is het om op een te strak tijdschema te werken als buschauffeur? Hoe kijken zij aan tegen steeds meer lijnen die geschrapt worden? Meer en meer buschauffeurs raakten overtuigd van hun gezamenlijk belang hadden, en dat de intentie om daar samen voor te strijden oprecht is. Ze bleken bondgenoten in dezelfde strijd.

• Brengt deze update je op ideeën? Heb je feedback op deze focus? Laat het vooral weten aan Tim. Wil je niets missen van het onderzoek? Volg dan de kanalen van Momus of de nieuwsbrief van Tim.

Wat hebben buschauffeurs en klimaatactivisten gemeen? Beiden willen graag fatsoenlijke arbeidsvoorwaarden voor buschauffeurs. Want zonder fatsoenlijke arbeidsvoorwaarden geen buschauffeurs, zonder buschauffeurs geen goed OV en zonder goed OV geen duurzaam en toegankelijk vervoer in Nederland. Een gesprek met Charlotte Braat van WijReizenSamen.

⁠

WijReizenSamen wil betaalbaar en toegankelijk OV in heel Nederland, van grootste stad tot kleinste dorp—én goede banen voor alle OV-werkers. Charlotte Braat richtte deze campagne op met een groep mensen uit het netwerk klimaat van de FNV.

In deze aflevering spreekt Tim de Jong uitgebreid met Charlotte. Over waarom in sommige regio’s een derde van de buschauffeurs thuis zit. Hoe marktwerking buschauffeurs steeds verder uitknijpt én het OV verschraalt voor de reiziger. Maar vooral hoe klimaatactivisten en buschauffeurs hier samen tegen op kunnen staan.

Dit interview is onderdeel van onze zoektocht naar hoe je mensen verenigd achter een gezamenlijk belang als klimaatrechtvaardigheid. Meer daarover vind je in het Mobiliseer-dossier.

• Brengt deze update je op ideeën? Heb je feedback op deze focus? Laat het vooral weten aan Tim. Wil je niets missen van het onderzoek? Volg dan de kanalen van Momus of de nieuwsbrief van Tim.

Concrete, lokale initiatieven blijken cruciaal om mensen op grote schaal te mobiliseren voor klimaatrechtvaardigheid. Toch krijgen dit soort initiatieven niet de aandacht en steun die ze verdienen. Hoog tijd om daar verandering in te brengen?

Het is uit machteloosheid dat mensen zich terugtrekken uit de collectiviteit en zich beperken tot het naleven van individuele dromen.

– Socioloog Mark Elchardus

 

Hoeveel invloed heb je op de wereld om je heen? OK, eens in de paar jaar mag je stemmen. Misschien ben je een van de gelukkigen die is uitgenodigd voor een participatieavond. Maar verder?

Dat de gemeenschapszin uit je buurt verdwijnt doordat beleggers huizen opkopen. Politici in verkiezingstijd beloven het minimumloon te verhogen, maar dat vervolgens niet doen. We dagelijks lucht inademen die ongezond is. Een handjevol wereldleiders over het lot van de Gazanen en Oekrainers beslissen. Techbedrijven ons doelbewust verslaafd maken aan onze telefoon. En de rijkste 1 procent van de wereld meer bezit dan 95 procent van de wereldbevolking.

Hoeveel hebben we daar echt over te zeggen?

Ondertussen proberen de meeste Nederlanders allerlei ballen in de lucht te houden. Misschien heb je een druk gezinsleven. Misschien geldzorgen of stress omdat je woning tocht en schimmelt, als je er überhaupt een hebt kunnen vinden. Misschien word je dagelijks geconfronteerd met racisme en discriminatie.

Niet boos maar machteloos heet een recent essay over twintig jaar onderzoek naar de ‘boze burger’ in Nederland. Ja, de meeste mensen hebben het goed in Nederland. Nederland is een welvarend en veilig land en je kan het vele malen slechter treffen. De meeste Nederlanders zijn dan ook tevreden over hun eigen leven. 67 procent is ‘optimistisch over de richting waarin hun leven zich ontwikkelt’. Gemiddeld geven Nederlanders hun leven een 7,7. Maar dit gaat samen met een gevoel van onbehagen over onze samenleving. Een ‘vrij constante meerderheid van rond de 60 procent’ vindt dat het met Nederland de verkeerde kant op gaat’. Daarbij leeft bijvoorbeeld onvrede over onze maatschappelijke problemen, hoe we met elkaar samenleven en het verlies van gemeenschapszin.

Van zorgen of frustratie naar grip (en van grip naar actie)

De klimaatcrisis komt bovenop dit onbehagen. Een ruime meerderheid van de Nederlanders (73 procent) maakt zich er zorgen over. Maar of die zorgen zich ook vertalen naar klimaatactie of ‘groen’ stemgedrag hangt samen met allerlei andere persoonlijke en maatschappelijke zorgen.

Het is klimaatbewegingen dan ook nog niet gelukt om ‘de grote massa’ aan te spreken. De achtste A12-blokkade van Extinction Rebellion (XR) trok 25.000 mensen. De Mars voor Klimaat en Rechtvaardigheid 85.000. Serieuze aantallen, maar nog steeds een fractie van de miljoenen Nederlanders die zich zorgen maken over het klimaat.

Alle maatschappelijke problemen die tegelijkertijd spelen (‘de policrisis’) vreten aan het gevoel van grip dat mensen over hun leven ervaren. Deze machteloze gevoelens hangen sterk samen met klimaatontkenning en de neiging van mensen om hun woede en frustratie af te reageren op zondebokken. Het omgekeerde is ook waar. Als mensen meer grip op hun leven ervaren, hangt dit samen met constructieve woede. Het type woede dat mensen juist aanzet om de grip op hun leven terug te pakken, door op te staan tegen onrechtvaardigheid en collectief verandering te bewerkstelligen.

Tijd voor empowerment

Verschillende wetenschappers en experts maken zich dan ook hard voor klimaatactie die precies op die gevoelens inhaakt. Empowering action. Acties waarbij de impact direct en tastbaar is. Dat kan een tegengif zijn voor de machteloze gevoelens die samenhangen met klimaatontkenning en zondebokpolitiek.

Als buurt energie opwekken met elkaar, de wijk vergroenen of gezamenlijk opstaan tegen onrecht, geeft een heel ander gevoel dan een petitie tekenen. Je ziet de wijk veranderen en je hebt invloed op de wereld om je heen, ook al is het maar een beetje.

Vanuit de psychologie is al langer bekend dat het vaak ander gedrag is dat tot nieuwe bewustwording leidt in plaats van andersom. Als mensen hun gedrag aanpassen, gaan ze daar later verklaringen voor zoeken in hun hoofd. Meedoen aan het vergroenen van de wijk, kan er dus voor zorgen dat mensen meer open gaan staan voor informatie over de klimaatcrisis en dat via die route de klimaatcrisis belangrijker voor hen wordt.

Ook laat de geschiedenis zien dat overheden en grote bedrijven de maatschappij vaak volgen in plaats van andersom. Ja, idealiter zouden zij hun verantwoordelijkheid nemen door deze verandering zoveel mogelijk van bovenaf te initiëren met alle middelen die ze tot hun beschikking hebben. Maar onderzoek naar sociale verandering laat zien dat wetten, regels en andere systematische veranderingen vaak ontstaan door druk van onder naar boven – vanuit de maatschappij richting overheden en bedrijven.

Tot slot kunnen lokale initiatieven minder gecriminaliseerd worden, wat bij protestacties nu wel gebeurt. Wereldwijd zijn er sinds 2012 meer dan 2000 klimaatactivisten vermoord en wordt wetgeving die voor georganiseerde misdaad en terrorisme bedoeld is ingezet om klimaatactivisten af te schrikken. Het publieke debat, waar protestacties zich vaak op richten, is vergeleken met lokale actie ook vatbaarder voor misbruik door vervuilende industrieën en populistische politici. Zij kunnen dit publieke debat misbruiken om polarisatie aan te jagen. (Wat overigens niet betekent dat protestacties geen zin hebben; ze dienen andere doelen met andere voor- en nadelen).

Grassroots revival

Lokale klimaatactie kan er dus voor zorgen dat mensen meer grip op hun leven ervaren, wat eraan kan bijdragen dat mensen collectief op willen staan tegen klimaatonrecht, in plaats van hun frustraties afreageren op zondebokken. Het zorgt voor tastbare, positieve verandering in de directe leefomgeving van mensen. Kan de druk op overheden en bedrijven verhogen om systeemveranderingen door te voeren. En is minder vatbaar voor het aanjagen van polarisatie.

Ondanks deze potentie zijn grassroots initiatieven vaak ondergewaardeerd, ondergefinancierd. Hoog tijd om hier meer licht op te laten schijnen.

• Brengt deze update je op ideeën? Heb je feedback op deze focus? Laat het vooral weten aan Tim. Wil je niets missen van het onderzoek? Volg dan de kanalen van Momus of de nieuwsbrief van Tim.