Concrete, lokale initiatieven blijken cruciaal om mensen op grote schaal te mobiliseren voor klimaatrechtvaardigheid. Toch krijgen dit soort initiatieven niet de aandacht en steun die ze verdienen. Hoog tijd om daar verandering in te brengen?

Het is uit machteloosheid dat mensen zich terugtrekken uit de collectiviteit en zich beperken tot het naleven van individuele dromen.

– Socioloog Mark Elchardus

 

Hoeveel invloed heb je op de wereld om je heen? OK, eens in de paar jaar mag je stemmen. Misschien ben je een van de gelukkigen die is uitgenodigd voor een participatieavond. Maar verder?

Dat de gemeenschapszin uit je buurt verdwijnt doordat beleggers huizen opkopen. Politici in verkiezingstijd beloven het minimumloon te verhogen, maar dat vervolgens niet doen. We dagelijks lucht inademen die ongezond is. Een handjevol wereldleiders over het lot van de Gazanen en Oekrainers beslissen. Techbedrijven ons doelbewust verslaafd maken aan onze telefoon. En de rijkste 1 procent van de wereld meer bezit dan 95 procent van de wereldbevolking.

Hoeveel hebben we daar echt over te zeggen?

Ondertussen proberen de meeste Nederlanders allerlei ballen in de lucht te houden. Misschien heb je een druk gezinsleven. Misschien geldzorgen of stress omdat je woning tocht en schimmelt, als je er überhaupt een hebt kunnen vinden. Misschien word je dagelijks geconfronteerd met racisme en discriminatie.

Niet boos maar machteloos heet een recent essay over twintig jaar onderzoek naar de ‘boze burger’ in Nederland. Ja, de meeste mensen hebben het goed in Nederland. Nederland is een welvarend en veilig land en je kan het vele malen slechter treffen. De meeste Nederlanders zijn dan ook tevreden over hun eigen leven. 67 procent is ‘optimistisch over de richting waarin hun leven zich ontwikkelt’. Gemiddeld geven Nederlanders hun leven een 7,7. Maar dit gaat samen met een gevoel van onbehagen over onze samenleving. Een ‘vrij constante meerderheid van rond de 60 procent’ vindt dat het met Nederland de verkeerde kant op gaat’. Daarbij leeft bijvoorbeeld onvrede over onze maatschappelijke problemen, hoe we met elkaar samenleven en het verlies van gemeenschapszin.

Van zorgen of frustratie naar grip (en van grip naar actie)

De klimaatcrisis komt bovenop dit onbehagen. Een ruime meerderheid van de Nederlanders (73 procent) maakt zich er zorgen over. Maar of die zorgen zich ook vertalen naar klimaatactie of ‘groen’ stemgedrag hangt samen met allerlei andere persoonlijke en maatschappelijke zorgen.

Het is klimaatbewegingen dan ook nog niet gelukt om ‘de grote massa’ aan te spreken. De achtste A12-blokkade van Extinction Rebellion (XR) trok 25.000 mensen. De Mars voor Klimaat en Rechtvaardigheid 85.000. Serieuze aantallen, maar nog steeds een fractie van de miljoenen Nederlanders die zich zorgen maken over het klimaat.

Alle maatschappelijke problemen die tegelijkertijd spelen (‘de policrisis’) vreten aan het gevoel van grip dat mensen over hun leven ervaren. Deze machteloze gevoelens hangen sterk samen met klimaatontkenning en de neiging van mensen om hun woede en frustratie af te reageren op zondebokken. Het omgekeerde is ook waar. Als mensen meer grip op hun leven ervaren, hangt dit samen met constructieve woede. Het type woede dat mensen juist aanzet om de grip op hun leven terug te pakken, door op te staan tegen onrechtvaardigheid en collectief verandering te bewerkstelligen.

Tijd voor empowerment

Verschillende wetenschappers en experts maken zich dan ook hard voor klimaatactie die precies op die gevoelens inhaakt. Empowering action. Acties waarbij de impact direct en tastbaar is. Dat kan een tegengif zijn voor de machteloze gevoelens die samenhangen met klimaatontkenning en zondebokpolitiek.

Als buurt energie opwekken met elkaar, de wijk vergroenen of gezamenlijk opstaan tegen onrecht, geeft een heel ander gevoel dan een petitie tekenen. Je ziet de wijk veranderen en je hebt invloed op de wereld om je heen, ook al is het maar een beetje.

Vanuit de psychologie is al langer bekend dat het vaak ander gedrag is dat tot nieuwe bewustwording leidt in plaats van andersom. Als mensen hun gedrag aanpassen, gaan ze daar later verklaringen voor zoeken in hun hoofd. Meedoen aan het vergroenen van de wijk, kan er dus voor zorgen dat mensen meer open gaan staan voor informatie over de klimaatcrisis en dat via die route de klimaatcrisis belangrijker voor hen wordt.

Ook laat de geschiedenis zien dat overheden en grote bedrijven de maatschappij vaak volgen in plaats van andersom. Ja, idealiter zouden zij hun verantwoordelijkheid nemen door deze verandering zoveel mogelijk van bovenaf te initiëren met alle middelen die ze tot hun beschikking hebben. Maar onderzoek naar sociale verandering laat zien dat wetten, regels en andere systematische veranderingen vaak ontstaan door druk van onder naar boven – vanuit de maatschappij richting overheden en bedrijven.

Tot slot kunnen lokale initiatieven minder gecriminaliseerd worden, wat bij protestacties nu wel gebeurt. Wereldwijd zijn er sinds 2012 meer dan 2000 klimaatactivisten vermoord en wordt wetgeving die voor georganiseerde misdaad en terrorisme bedoeld is ingezet om klimaatactivisten af te schrikken. Het publieke debat, waar protestacties zich vaak op richten, is vergeleken met lokale actie ook vatbaarder voor misbruik door vervuilende industrieën en populistische politici. Zij kunnen dit publieke debat misbruiken om polarisatie aan te jagen. (Wat overigens niet betekent dat protestacties geen zin hebben; ze dienen andere doelen met andere voor- en nadelen).

Grassroots revival

Lokale klimaatactie kan er dus voor zorgen dat mensen meer grip op hun leven ervaren, wat eraan kan bijdragen dat mensen collectief op willen staan tegen klimaatonrecht, in plaats van hun frustraties afreageren op zondebokken. Het zorgt voor tastbare, positieve verandering in de directe leefomgeving van mensen. Kan de druk op overheden en bedrijven verhogen om systeemveranderingen door te voeren. En is minder vatbaar voor het aanjagen van polarisatie.

Ondanks deze potentie zijn grassroots initiatieven vaak ondergewaardeerd, ondergefinancierd. Hoog tijd om hier meer licht op te laten schijnen.

• Brengt deze update je op ideeën? Heb je feedback op deze focus? Laat het vooral weten aan Tim. Wil je niets missen van het onderzoek? Volg dan de kanalen van Momus of de nieuwsbrief van Tim.