Hoe contact met vluchtelingen draagvlak vergroot voor humaan asielbeleid

‘Veel mensen melden zich bij ons met de boodschap: “Ik lees van alles in het nieuws, het gaat constant over vluchtelingen, maar ik wil eigenlijk ook weten hoe het nu allemaal echt zit”,’ vertelt Kirsten de Mik van Samen Hier. Dit project koppelt mensen op de vlucht aan groepen Nederlanders die hen willen ondersteunen, om hen zich ‘welkom en thuis’ te laten voelen. 

Een zo’n koppeling bleef haar bij, vertelt De Mik. In Den Helder meldde zich een vrouw die vertelde dat ze ‘alleen maar witte vrienden’ had en in een ‘witte wijk’ woonde. Haar dochter wees haar op de oproep van Samen Hier, waarna ze zich aanmeldde. ‘Ze werd gekoppeld aan een gezin uit Afghanistan. Enkele maanden later verschenen er foto’s en filmpjes van hun gezamenlijke fietslessen. Een wereld van verschil.’ 

Terwijl een klein aantal Nederlanders actief vluchtelingen welkom heette, kon dit jaar voor een veel luidere groep het vluchtelingenbeleid juist niet streng genoeg. Dit uitte zich onder andere in de val van het kabinet, illegale grenscontroles en veelvuldig, soms gewelddadig, protest tegen de komst van azc’s.

Op NU.nl stelt Peter Scholten, hoogleraar Migratie en Diversiteitsbeleid, dat de angst voor asielzoekers sterk is gegroeid de afgelopen jaren, gevoed door de politiek en media. Dit heeft volgens hem niets met de instroom te maken maar met wanbeleid. Daaruit ontstaat chaos. ‘Het is een vicieuze cirkel. Er is paniek, er wordt slecht beleid gevoerd, de opvang is moeilijker te regelen, de asielchaos wordt groter waardoor er negatieve beeldvorming ontstaat en dan is er weer paniek en angst.’

Ook onderzoeksbureau Movisie wijst naar de wisselwerking tussen media — die meestal ‘negatief van aard is’ — en de weerstand tegen opvanglocaties. De ‘angst voor overlast’ door vluchtelingen die daarmee gevoed wordt, blijkt uit Movisie’s onderzoek immers veel belangrijker dan de ‘ervaren overlast’. En zelfs mensen die het belang inzien van een humaan vluchtelingenbeleid, kunnen door het ‘not in my backyard’-effect (NIMBY) weerstand bieden, meldt Movisie.

Inmiddels lijkt die weerstand serieuzer van aard en is het effect niet te ontkennen. In 49 gemeenten was er dit jaar protest tegen de komst van een asielzoekerscentrum (azc), volgens Nieuwsuur. En niet zelden kregen actievoerders hun zin, zoals in Terneuzen, waar wethouders na protest van inwoners afzagen van plannen voor een azc, net als in meer dan 20 andere gemeenten.

Maar wat blijft er over van die weerstand wanneer burgers, zoals de vrouw uit Den Helder, vaker direct contact hebben met vluchtelingen en hun eigen beeld kunnen vormen?

Hoe contact (en kleinschalige opvang) draagvlak vergroot

De wetenschap is er duidelijk over: langdurig contact tussen twee groepen kan vooroordelen tegengaan. Dit is uitvoerig onderzocht en bevestigd door de sociale psychologie. De ‘contacthypothese’, ook wel intergroup contact hypothesis, is daar al meer dan 75 jaar een kernbegrip. Het effect treedt op omdat door direct menselijk contact angst afneemt en empathie toeneemt. Het wij-zij gevoel verdwijnt. Hoewel contact alleen geen wondermiddel is — het moet volgens Movisie bijvoorbeeld duurzaam, intensief en positief zijn om negatieve beeldvorming tegen te werken — tonen talloze studies dat het positieve effect sterk kan zijn.

Wat betekent dit voor het vluchtelingenvraagstuk? De contacthypothese werd meermaals bevestigd door onderzoek naar draagvlak voor de opvang van vluchtelingen. Zo bleek uit een panelanalyse door Tilburg University dat de kans dat iemand op een extreemrechtse partij stemde door de komst van een azc in de buurt met 4,6 procent afnam. Inwoners werden gemiddeld ook positiever over etnische minderheden. Uit een eerdere studie (2017) van Rijksuniversiteit Groningen bleek dat voor mensen die negatief waren over het vluchtelingenbeleid, de media de belangrijkste bron was. Mensen met een positieve mening noemden hier juist vaker hun eigen ervaring.

Het onderzoek naar de komst van azc’s in de buurt laat wel zien dat de hoeveelheid vluchtelingen uitmaakt. De afname in stemmen voor extreemrechtse partijen was het grootst bij een beperkte instroom in de gemeente. Bij grotere hoeveelheden vluchtelingen — 200 of meer — hield het effect van contact op politieke voorkeur weliswaar stand, maar nam het af+Uit de studie werd niet duidelijk dat grootschalige opvang negatieve sentimenten opwekt. Maar de auteurs opperen dat te grote getallen, als deze gepaard gaan met conflict rond de opvanglocatie, tot negatief contact leiden. Ook kunnen grotere aantallen vluchtelingen als een bedreiging worden ervaren.

Dat vooral kleinschalige opvang draagvlak ten goede komt, zegt ook VluchtelingenWerk, een organisatie die al 45 jaar vluchtelingen in Nederland lokaal ondersteunt: ‘Opvangvoorzieningen dienen kleinschalig te worden ingericht, midden in de samenleving, met voorzieningen en activiteiten die voor zowel asielzoekers als buurtbewoners beschikbaar zijn.’ Mede daarom pleit de organisatie voor gespreide opvang.

Initiatieven die contact bevorderen

Het inzicht dat direct contact — onder de juiste voorwaarden — vooroordelen vermindert en draagvlak voor opvang kan vergroten, wordt bevestigd door betrokkenen bij diverse burgerinitiatieven. Het zijn geen projecten die de asielopvang regelen, maar ze ondersteunen vluchtelingen bij hun aankomst en integratie in de gemeenten, door hen bijvoorbeeld te helpen met het vinden van een gelijkwaardig sociaal netwerk.

Naast het eerder genoemde Samen Hier zijn er meer projecten, waaronder Takecarebnb. Deze organisatie plaatst vergunninghouders voor ongeveer drie maanden bij een gastgezin in de buurt van de gemeente waar ze uiteindelijk zullen wonen. Zo kunnen ze vervroegd vertrekken uit het azc. Deze vorm van opvang verlicht volgens persvoorlichter Jet Krantz de druk op overbelaste azc’s en ‘is daardoor kostenbesparend voor de samenleving.’ Daarnaast bevordert het project volgens haar zowel het welzijn van de vluchtelingen als het draagvlak voor opvang: ‘Onbekend maakt onbemind. Door ons wordt het: bekend maakt bemind.’

Hoewel gastgezinnen doorgaans goed op de hoogte zijn van het vluchtelingenvraagstuk, meent Krantz dat het contact ook voor hen leerzaam kan zijn. Zo noemen gastgezinnen het een ‘deep-dive in een nieuwe cultuur’ en zeggen ze dat het veel impact heeft om rechtstreeks van hun gasten te horen waarom ze zijn gevlucht en wat ze allemaal hebben doorstaan — meer dan verhalen uit de media. Deze ervaring sterkt hen vervolgens in het uiten van steun voor de opvang van vluchtelingen, ziet Krantz. Ook ontmoeten de gasten het bredere sociale netwerk van het gastgezin, waardoor ze meer contacten kunnen aanknopen

Voor de gasten betekent het verblijf in de eerste plaats een dak boven het hoofd en een stabiele, rustige omgeving. Maar doordat ze onderdeel worden van de samenleving komt dit de sociale cohesie ten goede, zegt Krantz. Dit zag ook het Verwey-Jonker Instituut dat in 2023 onderzoek deed naar de impact van Takecarebnb: ‘Gasten én gastgezinnen vinden het logeren in overgrote meerderheid een (heel) positieve ervaring, vooral vanwege het contact van mens-tot-mens. […] Het logeren van statushouders via Takecarebnb biedt kansen om snel(ler) te starten met participatie en integratie.’ 

Ingrid en Roel uit Beverwijk namen in 2024 via Takecarebnb Hala in huis, een 31-jarige Syrische vluchteling en afgestudeerd architect. Ook mensen uit de omgeving droegen bij, vertelt Ingrid: ‘Door ons uit te nodigen voor het eten, door haar te helpen met de inrichting van haar huis, door met haar de taal te oefenen tijdens wandelingen, door haar te zien in haar volle betekenis.’ Hoewel Ingrid de hoop had ‘vrienden en familie over de streep te trekken om ook een statushouder een tijdelijk thuis te bieden’, is dat niet gelukt. Maar ook na de verblijfsperiode is de betrokkenheid van de omgeving ‘onverminderd groot’.

Niet iedereen die vluchtelingen wil helpen heeft tijd en ruimte om zo’n grote verantwoordelijkheid te dragen. Om deze mensen toch te betrekken, is in 2018 door de Nederlandse tak van Justice & Peace — een internationale ngo die zich inzet voor mensenrechten — het project Samen Hier opgezet. Hier vormen deelnemers een groep om vluchtelingen in hun woonplaats te verwelkomen. De groep ondersteunt samen één persoon of gezin met een vluchtachtergrond, zowel emotioneel als bij praktische zaken. Het voordeel hiervan is dat groepsleden de verantwoordelijkheid en druk kunnen delen, zegt Kirsten de Mik.

Samen Hier is een community sponsorship-project naar Canadees model, met enige verschillen +Een Samen Hier-groep ondersteunt vluchtelingen niet financieel, in tegenstelling tot het Canadese model. Ook bestaat in Nederland juridisch nog niet de mogelijkheid voor burgers om vluchtelingen direct uit te nodigen waar dat in Canada wel kan. De groepen begeleiden uitsluitend vluchtelingen uit het Nederlandse aandeel van het UNHCR-hervestigingsprogramma, dat zich richt op het hervestigen van ‘de meest kwetsbare vluchtelingen’.. In Canada is community sponsorship, waarin burgers zorg dragen voor de hervestiging van vluchtelingen, al meer dan 45 jaar een begrip.

Een aantal jaar voor de oprichting van Samen Hier viel op dat nieuwkomers uit Syrië een grote behoefte hadden aan gelijkwaardig contact met Nederlanders, zegt De Mik. Het enige contact dat ze met Nederlanders hadden was met de medewerkers van het Centraal Orgaan opvang asielzoekers (COA). ‘Dat zijn mensen die vanuit hun professionele hoedanigheid vluchtelingen bijstaan. Maar het ontbrak aan contact dat bijdraagt aan het thuisvoelen in het nieuwe land, zoals een kopje koffie met de buurman of buurvrouw.’ Om dit probleem op te lossen vonden ze het community sponsorship-model veelbelovend.

Een Samen Hier-groep kan bovendien aan lokaal draagvlak bijdragen op een manier die voor de overheid buiten bereik ligt. In een wijk waar een gezin geplaatst was, werd op een dag door een onbekende een steen door het raam gegooid, vertelt De Mik. ‘De Samen Hier-groep heeft toen ingegrepen door de buurt rond te lopen en uit te leggen van “Joh. hè, maak je niet zo druk! Dit is een hartstikke normaal, aardig gezin.”’ Deze interventie kalmeerde de situatie, en de boodschap had volgens De Mik een heel ander effect dan wanneer deze van een gemeenteambtenaar was gekomen.

Samen Hier staat tot nu toe alleen ‘hervestigers’ bij: vluchtelingen die door het UNHCR als extra kwetsbaar zijn aangemerkt, en daarom een veilige route naar een derde land nodig hebben. Het inmiddels demissionaire kabinet Schoof heeft het aantal hervestigers dat Nederland jaarlijks ontving van 500 naar 200 gereduceerd. Dit volgt een internationale trend: in Duitsland en België is het hervestigingsprogramma helemaal stopgezet. In deze context, zegt De Mik, is Samen Hier nu aan het kijken hoe het model kan worden ingezet voor vluchtelingen die bijvoorbeeld hier in een azc zitten, of voor alleenstaande minderjarige vreemdelingen. 

Community sponsorship als beleid

Hoe impactvol het op grotere schaal toepassen van community sponsorship kan zijn, tonen de resultaten in Canada. Inmiddels hebben zich daar volgens UNHCR-cijfers al meer dan 300.000 mensen via zo’n programma gevestigd sinds 1979. Marktonderzoek van Environics Institute for Survey Research geeft aan dat vijf procent van de Canadezen aan een sponsorship van een vluchteling heeft bijgedragen en dat nog eens 15 procent iemand kent die daarbij betrokken is geweest. Het programma wordt overwegend positief beoordeeld.

Uiteindelijk zou Samen Hier het liefst zien dat iedere gevluchte persoon via een community sponsorship-project in de buurt wordt verwelkomd. Dit helpt de vluchtelingen met het vinden van een sociaal netwerk en het thuisgevoel; voor de leden van een Samen Hier-groep is het een mogelijkheid bij te dragen aan het Nederland waarin ze willen leven, zegt De Mik. ‘Vluchtelingenopvang of zorgdragen dat mensen integreren is dan niet iets dat buiten hen om gebeurt: ze zijn er deel van.’

Toch kunnen positief contact en kleinschalige opvang elk slechts een bijdrage leveren om de angst voor vluchtelingen te verminderen. Ook Canada, bleek uit een peiling, is ondanks community sponsorship niet immuun voor polarisering rond de asielkwestie. Zo gelooft een groeiend aandeel dat veel vluchtelingen geen echte vluchtelingen zijn.

Community sponsorship en contact bevorderende initiatieven zijn slechts een onderdeel van een waaier aan maatregelen die draagvlak kunnen vergroten. Zo noemt Movisie, op basis van een rondgang langs tweehonderd gemeenten, het belang van het bouwen van meer woningen, langdurige maatschappelijke begeleiding, het inzetten van sleutelfiguren met dezelfde achtergrond als vluchtelingen, en goede informatie en communicatie over de huisvesting vanuit de gemeente. ‘Mensen denken vaak dat vergunninghouders geen huur hoeven te betalen en veel gratis krijgen, terwijl dat vaak niet waar is,’ benoemt het kennisinstituut.

Politieke realiteit

Om op te schalen heeft Samen Hier vooral meer financiering nodig. ‘We hebben fantastische filantropische donoren,’ benadrukt De Mik. ‘Toch zou het fijn zijn het programma ook met overheidsfinanciering uit te kunnen breiden.’

De koers van het demissionaire kabinet staat daar haaks op, ziet De Mik: ‘We zitten in een landschap waarin allerlei bezuinigingen worden gedaan op ondersteuning aan vluchtelingen.’ VluchtelingenWerk bijvoorbeeld gaat enorme bezuinigingen tegemoet. Daar hebben ze altijd gerekend op overheidsfinanciering en gaan ze van 300 naar 70 locaties per 2026. 

Daarnaast werkt de overheid aan het afschaffen van de spreidingswet en gemeentelijke taakstelling voor de huisvesting van vluchtelingen. Daarmee zou de plicht vervallen voor gemeenten om bij te dragen aan een eerlijke spreiding van zowel asielopvang als de huisvesting van statushouders. Geen goed idee, vindt Movisie: de voorkeur van de overheid gaat uit naar vormen van opvang die volgens studies juist niet bijdragen aan draagvlak, ‘in grootschalige, sobere doorstroomlocaties.’

Na de verkiezingsuitslag ziet de voorlopige beleidsagenda op dit gebied er iets anders uit. Ondanks een nadruk op strenger asielbeleid, wijzen plannen van D66 en CDA op het behouden van de spreidingswet.