Transcript
Merel:
Het is maandag 27 juni 1994. In het hoofdkantoor van Shell treffen twee mannen elkaar tijdens de lunch. De 64-jarige Huub van Engelshoven, een voormalig directielid van Shell en op dat moment commissaris van het oliebedrijf. De ander, de 78-jarige Frits Böttcher. Een klimaatskepticus die al jaren beweert, in kranten en in boekjes, dat we ons als mensheid geen zorgen hoeven te maken over klimaatverandering en de CO2-uitstoot van oliebedrijven als Shell. Misschien staat de radio aan. Misschien ook niet. Het is het jaar van De meeste dromen zijn bedroeg van Marco Bozzato en I like to move it van Real to Real. Maar ik dwaal af. Het is dus maandag 27 juni 1994, wanneer Shellman, Huub van Engelshoven en klimaat-skepticus Frits Bücher hun eigen droom bespreken. Een droom die, volgens de klimaatwetenschap althans, ook destijds al een vorm van bedrog is. Het verspreiden van het idee dat de CO2-uitstoot van de fossiele industrie en de klimaatverandering die dat veroorzaakt geen probleem is. Böttcher voert al sinds 1990 een persoonlijke campagne tegen de klimaatwetenschap. Met financiële steun van Shell, staalfabriek Hoogovens, chemiebedrijf DSM en 22 andere, vooral Nederlandse, bedrijven. Waarom? Om twijfel te zaaien over de gevaren van het broeikaseffect. Tijdens deze lunch in 1994 blikken van Engelshoven en Böttcher tevreden terug op een klimaatskeptische artikel dat Böttcher onlangs publiceerde in de Ingenieur. Dat is een blad van de Nederlandse ingenieursvereniging Kiwi. Het gesprek tussen de twee mannen werd als volgt samengevat in een verslag van Böttcher zelf.
Jilles:
Huub begon met de mededeling dat mijn artikel in de Ingenieur heel wat stof heeft doen opwaaien. Huub benadrukte nog eens dat ik als wetenschapper neutraler overkom dan mensen uit het bedrijfsleven. Huub zal zijn best doen, aanwezig te zijn op 28 september, 7 uur, als ik in Utrecht spreek voor de onderafdeling Filosofie en Techniek van het KIWI. Daar zal oppositie gevoerd worden door ingenieur Krajenhof van der Leur en ingenieur Lelyveld, onbekenden voor Huub. Zij baseren zich op de IPCC-rapporten. Huub zal zorgen dat ik op 11, 12 of 13 juli Tom Brak, hoofd-PR van Shell Londen, te spreken krijg over het schrijven van een artikel in Shell World. Jij vond dit een goede quote Lex, toch?
Alex:
Ja, vooral de zin dat die hup benadrukte nog eens dat ik als wetenschapper neutraler overkom dan mensen uit het bedrijfsleven. Dat vond ik zo’n fascinerende zin dat dat letterlijk wordt uitgesproken. Zo van, wij van Shell kunnen wel zeggen dat klimaatverandering geen probleem is, maar Frits, weet je wel, veel beter als jij dat zegt, want als wetenschapper jou gelooft het tenminste. Nog een wijntje, Frits? Weet je wel, die sfeer van dat dat echt zo gaat tussen oliebedrijven en klimaatskeptici, dat vond ik heel interessant.
Merel:
Welkom bij de Klimaatdromers. Een onderzoeksproject en podcastserie door Momus. Voorheen platform Authentieke Journalistiek. Deze podcast gaat over klimaatobstructie. Oftewel, over alles dat klimaatactie en beleid bewust of onbewust tegenhoudt of vertraagt. Dit is aflevering drie. Over Frits Böttcher, beetvader van de Nederlandse klimaatskeptici. Die door Shell en 24 andere, vooral Nederlandse bedrijven, werd gefinancierd. Wij zijn Merel: de Buk en Jyllis Mast en in deze aflevering gaan we in gesprek met Alexander Beunder, die het persoonlijke archief van Frits Bücher op het spoor kwam en daarna samen met ons diep in de documenten is gedoken. Aan de hand van brieven uit Büchers archief brachten wij zijn strijd tegen klimaatwetenschap aan het licht. Dat gebeurde vooral in de jaren negentig. Maar eerst, Jyllis, waar zitten we eigenlijk?
Jilles:
Nou Merel:, we zitten hier op ons kantoor in de Utrechtse binnenstad. We zitten helemaal bovenin. Het is hier heel gezellig. We zitten onder het houten dak met hanebalken en we hebben het lekker donker gemaakt en een gezellig lichtje aangedaan voor deze podcast vandaag. En zoals je al zei, we gaan het dus hebben over Frits Böttcher. En ons onderzoek over hem en zijn project. En dat hebben wij vier jaar geleden gepubliceerd vlak voor corona op Follow the Money en in de Volkskrant. En ook vandaag de dag is klimaatskepsis nog steeds een groot probleem. Dus we dachten leuk, tof om dit onderzoek weer een keer in het daglicht te zetten. En vooral ook omdat Frits Putscher wordt gezien eigenlijk als een soort van grondlegger van de klimaatskepsis in Nederland. En inspireert ook vandaag de dag eigenlijk nog de klimaatskeptische clubjes zoals Clintel en de Groene Rekenkamer. En daarom dachten we, goed idee om nog een keer met Alexander Beunder in gesprek te gaan over Böttcher. En om te beginnen, Alex:, zou je ons kunnen vertellen wie Böttcher, Frits Böttcher eigenlijk was?
Alex:
Ja, Frits Böttcher, die later bekend kwam te staan als de beetvader van de Nederlandse klimaatskeptici. Hij begon zijn leven in 1915. Hij werd in Rotterdam geboren als zoon van een kledingmaker. relatief bescheiden afkomst, maar hij klom tijdens zijn leven op tot de kringen van de Nederlandse bedrijfselite. Het was iemand die heel erg gedreven was in zijn carrière. Na de Tweede Wereldoorlog werd hij een professor schijkunde aan de Universiteit van Leiden. Maar hij combineerde dit altijd, dus hij was professor in de chemie, wetenschapper, maar hij combineerde dit altijd, vanaf 1953 al, tot zijn pensionering in 1984. Dus 31 jaar lang, met advieswerk voor Shell. Dus hij was altijd, ja, innig verbonden met dat bedrijf.
Jilles:
Shell was niet het enige bedrijf waar hij banden mee had.
Alex:
Nee, hij was een soort vaste adviseur van de onderzoeksafdeling van Shell. Maar hij had veel meer relaties met Nederlandse bedrijven. Hij had allemaal commissariaatjes voor bijvoorbeeld Pakhoed, dat nu Vopak is. Hoogovens, Elsevier, Scientific Publishers en nog elf andere bedrijven. Vooral bedrijven uit de Nederlandse industrie. Olie, kolen, staal. Daar had hij nauwe banden mee. En hoe dat ook gaat in Nederland is dat je dan op een gegeven moment ook lid mag worden van allerlei besloten elitegenootschappen, een soort dinerclubjes waar top mensen, top mannen vooral uit het bedrijfsleven regelmatig samenkomen en borrelen en praten over politiek en zaken en zo.
Jilles:
Echt dat Old Boys Network.
Alex:
Ja, ja, zo stond hij ook bekend als een lid van het Old Boys Network. En in zijn archief zien we dat hij vanaf de jaren 60, eind jaren 60, lid is van meerdere van dit soort clubjes, zoals de Tafelronde en ook De Acht. Dat is een club die hij zelf heeft opgericht. Gaan we niet over in detail hebben. Daar is meer over geschreven door wetenschappers en ook onszelf op Follow the Money. Dat zetten we wel in de show notes. Ja, Old Boys Network, wetenschapper, adviseur van Shell, maar bij het grote publiek werd Böttcher vooral bekend als medeoprichter van de Club van Rome. En dat is een club die is natuurlijk bekend van het rapport De Grenzen aan de Groei. Een rapport waarmee in 1972 internationaal alarm werd geslagen over ongebreidelde bevolkings- en economische groei en de eindigheid van fossiele brandstoffen. Hij had die club mede opgericht en hij was daar ook bij betrokken, dus dat is misschien een beetje tegenstrijdig met het werk dat hij later deed. Maar ja, die reputatie had hij dus als een gewichtige, bekende wetenschapper, betrokken bij belangrijke clubjes. Het was ook een bijzondere man. Hij was ook een vervent schaker en hij had een studie gemaakt van eindspelstrategieën in schaken. Dus hoe je een schaakspel eindigt en je tegenstander uitschakelt. Denk ik. En hij deed ook aan grafologie. Dat is dat je iemands handschrift gebruikt om psychologische analyses te maken.
Jilles:
Is dat een echte wetenschappelijk ding?
Alex:
Was het toen wel, maar inmiddels niet meer. Dus volgens mij is dat op een gegeven moment niet meer erkend als een soort officiële wetenschap.
Jilles:
Ja, een beetje zoals schedelmeten.
Alex:
Ja, dat is ook iets waar we vanaf waren, maar langzaam weer terug lijkt te komen helaas. Maar goed, daarnaast had hij ook een enorme bewaardrift en dat is handig voor ons. Van alle gesprekken en vergaderingen die hij had, maakte hij notities die hij opsloeg in zijn archief. En dat ligt nu in Noord-Holland, dus bijna 16 meter lang aan dozen en mappen. Ik weet zelf niet precies waarom, maar wat wel opvalt, diverse mensen die we spraken, die hem kenden, die we interviewden, beschrijven hem ook een beetje als een ijdele man. Dus iemand die zichzelf heel belangrijk vond. En dat verklaart misschien waarom hij alles van zichzelf bewaarde. Notities van telefoongesprekken, vergaderingen, brieven met iedereen. En dat is natuurlijk voor ons heel handig, want daarom hebben we dit onderzoek kunnen doen. In 2008 is hij overleden op 92-jarige leeftijd.
Jilles:
Dat is een respectabele leeftijd.
Alex:
Ja, zeker.
Jilles:
Dus Böttcher was een echte wetenschapper, een bijzondere man ook, met aparte hobby’s misschien. Kan je vertellen wat hij vond van klimaatverandering en ook was hij eigenlijk een klimaatwetenschapper?
Alex:
Nee, totaal niet. Hij was professor in de chemie. Hij heeft nooit tijdens zijn wetenschappelijke carrière klimaatwetenschap bestudeerd. Dat is iets wat hij is gaan doen tijdens zijn pensioen. Hij heeft nooit echt zelf studie gedaan, maar hij riep zich op allerlei andere bronnen. Hij vond het ook eigenlijk, wat hij zei is dat het veel te ingewikkeld is om in modellen te vangen. Klimaatverandering, of het klimaat überhaupt. En hij vond, ondanks dat het veel te ingewikkeld was, maar deed hij wel allemaal uitspraken. Dat de zeespiegel zal dalen in plaats van stijgen. Of dat er helemaal geen opwarming zal plaatsvinden, maar juist een nieuwe ijstijd zal beginnen binnenkort. En dat CO2 niet aan toonbaar bijdraagt aan temperatuurstijgingen. Dus aan de ene kant zei hij dit is allemaal veel te complex voor de wetenschap, maar tegelijkertijd deed hij er wel allemaal uitspraken over.
Jilles:
Het is bijna puberaal dat hij zegt het tegenovergestelde beweert eigenlijk dan alle klimaatwetenschappers van nee het gaat juist omlaag dat wordt juist kouder.
Alex:
Ja ja hij was echt hij stond echt linea recta tegenover de ja de wetenschappelijke consensus in die tijd al en zijn favoriete stokpaartje is dat was dat CO2 is goed voor planten. Dat bleef hij in heel veel interviews en artikelen zei die CO2 is goed voor planten en dat is Dat is het enige feit dat we weten en de rest is theorie, zoiets zei hij dus. Planten die snakken naar meer CO2 in de atmosfeer, zei hij in een interview met 2Vandaag in 1995. Planten die snakken naar meer CO2 in de atmosfeer, En dan is zo’n toeneming zoals nu in deze eeuw van 0,028 tot 0,035 procent voor de plantenwereld maar een eerste stap in de goede richting. Laten we dat positieve nou eens voorop stellen en niet altijd maar schelden op CO2.
Jilles:
Wauw. En bedrijven betaalde Frits Busscher dus om dit soort onzin of dit soort dingen te zeggen? Ja. En kan je ons vertellen om welke bedrijven het precies ging? Welke bedrijven vonden dit een zinnige toevoeging aan de discussie?
Alex:
Ja, volgens ons onderzoek op basis van de documenten in zijn archief, in verschillende brieven, hebben we daar een overzichtje van kunnen maken. En in volgorde van grote van de donaties, dus de grootste donateurs noem ik even eerst, hebben we Shell, Hoogovens, DSM, BOVAG, Sepp, Axxonobel, de NAM, persoonlijke donaties van Hennie de Ruiter en Van Veen.
Jilles:
En dat waren?
Alex:
Dat waren vrienden van hem, van Hoogovens en Shell, die op een gegeven moment zelf een persoonlijke crowdfundactie deden voor Böttcher. Maar bedrijven ook. Nog meer bedrijven. Texaco, GasUnie, ING, de Vereniging van de Nederlandse Aardolie-Industrie, Amoco, jawel de ANWB ook, KLM, de Vereniging van de Staal-Industrie, IISI, SHV, Foundation BBMB, Bayer, Schiphol Airport, Pakhoed, Mandabaft, Thyssen Staal, Fleur Daniel en de Lions Club. Dat is een soort herenclub. Deze bedrijven bij elkaar doneerden 1,1 miljoen gulden. Dat is ongeveer 854.000 euro, omgerekend naar rekening houden met inflatie. En Shell was verreweg de grootste donateur daarin.
Jilles:
Ja, het is een flinke lijst bedrijven. Het zijn ook niet de minste bedrijven. Was je eigenlijk verrast dat het ook vooral Nederlandse bedrijven waren die dit deden? Omdat Nederlandse bedrijven toch een imago hebben van we houden ons braaf aan de regeltjes.
Alex:
Ja, ik denk het wel. Had ik niet verwacht. Je leest dat dit in Amerika veel gebeurt en dat is een beetje het beeld dat Amerikaanse oliebedrijven zoals Exxon klimaatontkenners betaalde. Dat was al langer bekend. Maar toen wij dit ontdekten was er nog een beetje een beeld van ja dat gebeurt in Nederland niet. Hier zijn wel klimaat sceptici maar die krijgen geen geld van onze brave Nederlandse oliebedrijven. Dus het was een verrassing en toch ook een soort bevestiging van dat klimaatskepsis ook in Nederland. Dat het niet een soort van pseudowetenschappelijke vergissing is van mensen, van individuen, maar dat twijfel over klimaatverandering ook strategisch wordt ingezet door het bedrijfsleven en Nederlandse bedrijven. om het maatschappelijk debat te beïnvloeden, bewust te beïnvloeden op een manier die ook hun economisch belang dient. Want als mensen minder geloven dat klimaatverandering een probleem is, zullen ze ook minder snel denken dat we de fossiele industrie allerlei belastingen en regels moeten opleggen om de CO2-uitstoot te verminderen. En dat dat dus ook op die manier in Nederland gebeurt en niet alleen in Amerika, dat was toch een beetje een verrassing.
Merel:
Oké, misschien goed om even een stapje terug te doen. In 2019 startten wij als platform Authentieke Journalistiek, inmiddels MOMIS, het project de Shell Papers samen met Follow the Money, om de invloed van Shell op de Nederlandse overheid te onderzoeken. Dat is een heel groot bovenzoek, 17 bovenzoeken eigenlijk. Wij waren druk bezig met ambtenaren achterna zitten, om te zorgen dat ze dat bezoek in behandeling namen. Maar jij was eigenlijk bezig met andere dingen. Wij zagen jou af en toe in en uit lopen, in kantoor. S’avonds kregen wij voice messages over Frits Böttcher. En wij dachten, wat is hier eigenlijk aan de hand?
Alex:
Dat weet ik niet meer dat ik jullie dat stuurde.
Jilles:
Wij zullen het nooit vergeten.
Alex:
Nee, oké. Nu zetten jullie mij neer alsof ik een soort van rabbit hole was ingevallen.
Merel:
Dat idee hadden wij een beetje. Maar op een gegeven moment kwamen wij erachter. Jij was bezig met Frits Böttcher. Waarom ook alweer?
Alex:
Ja, dat weet ik niet meer precies, maar we wilden volgens mij voor dat Shell Papers dossier gewoon een soort achtergrondartikelen schrijven. En ik dacht goed om eerst te onderzoeken wat Shell’s rol in het verleden nou precies is geweest rond klimaatskepsis. Want ik dacht zelf dat dat een beetje indirect was. Dat Shell was bijvoorbeeld lid in de Verenigde Staten van het American Petroleum Institute. En dat is een soort bedrijfslobbyclub van de olieindustrie waarvan we wisten dat ze klimaatskeptici sponsorde. Dus ik dacht het is goed om dat een keer goed in kaart te brengen en niets over te schrijven. Maar op basis van wat we al weten eigenlijk. En toen kwam ik de naam Frits Böttcher tegen. Volgens mij in eerste instantie van artikelen van NRC journalist Karel Knip. En die had een aantal heel kritische artikelen over hem geschreven al in de jaren 90 in NRC. Böttcher had bijvoorbeeld net een klimaatskeptisch boekje gepubliceerd dat Karel Knip had gerecenseerd. in NRC en hij schreef dat Böttcher in zijn verontwaardiging, dus in Böttchers verontwaardiging over de klimaatwetenschap, dat hij appels en peren rijp en groen in een onbruikbaar gerecht bijeenbrengt. Karel Knip benoemde toen ook al dat Böttchers denktankje financiering ontving van Shell, Texaco, Axo, Hoogovens, DSM, KLM, ANWB en BOVAG. Maar het was nog een beetje onduidelijk van oké, hij heeft een clubje en dat krijgt geld van het bedrijfsleven. Dat clubje publiceert klimaatskeptische boekjes, maar er was nog niet echt hard bewijs dat die financiering voor zijn clubje ook echt bedoeld was voor zijn klimaatskeptische campagne. En dat bleef me fascineren van oké, maar dat is toch een soort van, dat is wel een hele, hele korte lijntjes tussen Nederlandse bedrijven en zo’n prominente klimaatskepticus. Dus daar bleef ik een beetje ingraven.
Merel:
Dus je vond een boekje, maar hoe ben je dan uiteindelijk bij het archief terechtgekomen?
Alex:
Dat was een beetje via via. Ik besloot op een gegeven moment, ik denk ik moet mensen spreken die hem kenden. Op een gegeven moment loop je dan vast, dan bestudeer je het media archief en lees je alles wat er te vinden is, maar op een gegeven moment loop je dan vast en denk ik moet gewoon mensen spreken die hem kenden. En ik sprak onder andere iemand die met hem samenwerkte, die wat meer details gaf. En op een gegeven moment benaderde ik zijn zoon Gerard Böttcher. Die heb ik geïnterviewd. Ik mocht langskomen op zijn kantoor in Amsterdam. Heel lang gesprek mee gehad, aardig man. Op een gegeven moment noemde hij tussendoor van ja, dit ga je ook tegenkomen in zijn archief. Ik dacht, welk archief? Ja, dat archief in Haarlem. Dus na afloop van het gesprek ben ik dat meteen gaan opzoeken. Zag ik inderdaad dat je dat gewoon kon vinden in het archief dat dat daar ligt. En toen ben ik daar eigenlijk meteen naartoe gegaan. Het was die dag dicht, maar we mochten de volgende dag terugkomen. Ja, en toen zagen we dat en zijn we met het team naartoe gegaan en hebben we samen onderzocht. Met Jillis, maar ook met Bas van Beek. hebben daar heel lang onderzoek gedaan in honderden, duizenden documenten. Verstopt in dat openbaar archief in Haarlem waar eigenlijk iedereen elke dag al naar binnen had kunnen stappen. Maar niemand was op het idee gekomen om dat te onderzoeken. Ja, en daar lag al het bewijs.
Merel:
Dus het was een soort schat.
Alex:
Ja, zo voelde het wel. En dat is heel paradoxaal. Toen we dat vonden, waren we heel blij om dat te ontdekken. Om een soort bewijs te vinden waar we naar op zoek waren. Terwijl tegelijkertijd is het natuurlijk heel triest dat dit gebeurt. Dat grote bedrijven dit soort mensen financieren om het publieke debat te beïnvloeden over zo’n belangrijk thema.
Merel:
En hoe lang zijn we er eigenlijk mee bezig geweest met het doorgraven van al die documenten?
Alex:
Hoe lang, weet jij het nog?
Jilles:
Het was vier maanden.
Alex:
Ja, vier maanden.
Jilles:
Zeker, ja.
Alex:
Ja, echt maanden dat we dat… En.
Jilles:
Dat is ondanks dat Böttcher op sommige pagina’s al heel mooi had uitgewerkt van, oh, ik heb dit jaar zoveel gekregen van Texaco en zoveel gekregen van Shell. En dat stond eigenlijk op één pagina. Dat is een beetje een heel belangrijk deel van het onderzoek. Maar ja, al die duizenden andere documenten, die wilden we natuurlijk ook doornemen om te kijken wat er mogelijk nog meer te vinden was.
Alex:
Ja, ja. Dat is al vier jaar geleden alweer. Mijn dochter werd net geboren in die tijd, dus als ik naar haar kijk weet ik precies hoe lang het geleden was. Die is even oud als dit onderzoek. Maar ja.
Merel:
Hé, zullen we anders nog een briefje lezen?
Jilles:
Ja, goeie idee.
Merel:
Op 11 mei 1998 wordt er een brief aan Frits Böttcher gestuurd, met slecht nieuws. Paul Fuchs, secretaris van chemiebedrijf DSM, schrijft aan Böttcher dat een geldkraan wordt dichtgedraaid. Oftewel, DSM stopt met de sponsoring van zijn klimaatskeptische campagne. Die beslissing is genomen, zo staat in de brief, tijdens een overleg van Faust. Faust is een bekende lobbyclub waar we in de eerste aflevering van deze podcastserie meer over vertellen. We lezen de briefvorm van DSM-secretaris Paul Fuchs aan Böttcher op 11 mei 1998.
Jilles:
Geachte heer Böttcher, geruime tijd reeds heb ik uw verzoek van 28 januari jongs leden om verdere financiële ondersteuning van het CO2-project van de stichting Global Institute for the Study of Natural Resources in Portofeuille. Wel had ik u telefonisch geïnformeerd over onze eerste reactie en het besluit de aangelegenheid in het zogeheten FAUST-overleg te bespreken. Dit overleg heeft inmiddels plaatsgevonden en wat ons betreft tot de, voor u helaas negatieve, conclusie geleid dat DSM als individuele onderneming geen verdere financiële ondersteuning zou verrichten. Dit besluit dient niet geïnterpreteerd te worden als gebrek aan waardering voor uw inspanningen op het gebied van CO2-beleid, maar stoelt op onze indruk dat in de praktijk het effect van uw lobby uitgewerkt raakt. Ik besef dat dit bericht voor u een teleurstelling is na onze jarenlange ondersteuning, maar teken wellicht ten overvloede aan dat DSM al eerder heeft aangeduid dat heroverweging gaande was. Met vriendelijke groet, Paul Fuchs, DSM.
Merel:
Dit vind ik een interessante zin. Dit besluit niet geïnterpreteerd te worden als gebrek aan waardering, maar stoelt op onze indruk dat het effect van uw lobby uitgewerkt raakt. Alex:, wat zegt dit jou?
Alex:
Ja, dat is inderdaad een interessante zin, omdat het eigenlijk wordt formeel officieel verzonden namens DSM, na een overleg met Faust, met andere grote bekende Nederlandse bedrijven. Philips, Hoogovens, Axo, Nobel, Unilever, Shell en DSM. En na het overleg wordt gezegd, we stoppen wel met de financiering, maar niet omdat we nu geloven dat klimaatverandering wel een probleem is en dat we dat nu wel serieus nemen. Nee, we stoppen, omdat we merken dat het effect is uitgewerkt. Het is gewoon een strategische overweging om niet meer klimaatskepsis te verspreiden. Terwijl het lijkt meer pragmatisch dan echtheid, overtuiging of bewustzijn dat het misschien niet helemaal kosher was. Je moet het ook zien in die tijd, het was 1998, dus het was net een jaar nadat het Kyoto akkoord getekend was. Dus de industrie ziet ook gewoon van, oké, die discussie lijkt misschien gewoon verloren. De wereld erkent klimaatverandering. Er is een akkoord getekend. Ja, we moeten op een andere manier strijden tegen klimaatbeleid, maar dit werkt gewoon niet meer. En dat hier zo letterlijk gezegd wordt, dat vind ik wel interessant. Laten.
Jilles:
We naar de laatste brief gaan.
Merel:
Oké, op 12 december 1996 schrijft Böttcher een brief aan John Hoekzema, de voorzitter van BOVAG, oftewel de Bond van Automobielhandelaren en Garagehouders. Een club die ook meerdere jaren mee betaalde aan Böttchers klimaatskeptische campagne. Böttcher klaagt erin dat sommige bedrijven zijn strijd tegen de klimaatwetenschap niet meer willen sponsoren. Böttcher noemt die strijd de eerste verdedigingslinie. En Böttcher merkt op dat sommige bedrijven zich richten op wat hij de tweede verdedigingslinie noemt. Oftewel, het erkennen dat klimaatverandering bestaat, maar benadrukken dat klimaatbeleid funeste economische gevolgen heeft. Op 12 december 1996 schrijft Frits Böttcher een brief naar John Hoekzema.
Jilles:
Alle pogingen sinds juli om andere oliemaatschappijen dan Shell, Texaco en Amoco te interesseren als sponsor op te treden, mislukken. De negatieve berichten bereikten ons met maandenlange vertraging, omdat de beslissingen door de hoofdkantoren moesten worden genomen. Daar blijkt men van mening te zijn dat, gezien de besluiten van de in Genève gehouden ministersconferentie van jullie jongstleden, nu alle aandacht moet worden gericht op de tweede verdedigingslinie. Aantonen dat de door een aantal ministers voorgestelde drastische maatregelen ter bestrijding van de CO2-emissie funeste economische gevolgen zouden hebben. Als voorbeeld van die nieuwe koers zend ik je bijgaand de vriendelijke, doch afwijzende brief die ik van Mobile Oil ontving. De koerswijziging van de olieindustrie wijkt af van de strategie van de staalindustrie, wereldwijd georganiseerd in het in Brussel gevestigde International Iron and Steel Institute. Tijdens een in Helsinki gehouden vergadering in september werd unaniem geconcludeerd dat de strijd aan het wetenschappelijke front verder moet worden gesteund. Zowel het ISI als Hoogovens hebben derhalve besloten ook in 1997 mijn CO2-project te steunen.
Alex:
Ja, dus oliebedrijven als Shell, Texaco, Amoco, die sponsorden hem nog wel op dit moment in 1996. Maar Bittre ziet kennelijk dat andere oliebedrijven dan al zich beginnen te verschuiven naar de tweede verdedigingslinie. En ja, dus dat is op zich logisch dat die oliebedrijven dus merken dat de politiek eigenlijk al door de eerste verdedigingslinie heen is gebroken. Oftewel, ze erkennen de klimaatwetenschap, erkennen het probleem en beginnen allerlei maatregelen op tafel te leggen tijdens die ministersconferentie in Genève om CO2-emissies te verlagen. Dus ja, het is een hele logische gedachte van oké, we moeten een andere verdedigingslinie opbouwen om de industrie te beschermen tegen klimaatbeleid. Met het argument van ja oké, misschien bestaat klimaatverandering. maar dit beleid gaat de economie heel erg raken, heel erg schade. En dat het zo bewust ook wordt geconstateerd door Böttcher, dat dat ook een strategische keuze is en niet per se uit overtuiging. Ja, dus dit is nog een bewijsstuk dat het bedrijfsleven niet per se tot inzicht was gekomen dat klimaatverandering een belangrijk probleem was, maar dat het meer een strategische keuze is om klimaatwijfel niet meer te sponsoren en een andere verdedigingslinie op te bouwen.
Jilles:
Kortom, die bedrijven zijn eigenlijk gewoon bang voor reputatieschade. En ze kunnen niet meer met droge ogen beweren van klimaatwetenschap is onzin. Maar ze kunnen zich ook niet neerleggen bij de logische gevolgtrekking, namelijk we moeten stoppen met ons bedrijf.
Alex:
Ja, inderdaad. Ik bedoel, dat economisch belang om klimaatbeleid tegen te houden, dat blijft natuurlijk bestaan.
Jilles:
Daarom ook die strijdtaal.
Alex:
Ja, en dat is ook interessant. Dat het echt als een soort van, tenminste door Böttchers ogen, een soort epische strijd is met verdedigingslinies. In een andere brief heeft hij het ook over een frontale aanval op het IPCC waar hij mee bezig is. Dat het echt zo gezien wordt door hemzelf. En dat klimaatontkenning ook maar één van de meerdere wapens is die wordt ingezet in die strijd. En wat volgens mij ook interessant is, is als je het ook zo bekijkt als linies, verdedigingslinies, dan zie je ook dat op dat moment in 1996 lijkt die linie zich te verschuiven naar de tweede verdedigingslinie, maar het is goed om te beseffen dat het niet in de geschiedenis alleen maar een terugtrekkende beweging is. Dus je ziet bijvoorbeeld in latere jaren, op een langere tijdschaal, zie je dat er ook weer een verschuiving terug naar die eerste verdedigingslinie kan plaatsvinden, terug naar het betwisten van klimaatverandering. En onlangs nog bleek uit een publicatie, uit een onderzoek van The Guardian en DSMOG, dat er nog steeds geld van Shell naar klimaatontkennende denktanks bleef stromen. Tussen 2013 en 2022 stroomde 544.000 dollar vanuit de Amerikaanse tak van Shell naar denktanks die expliciet klimaatverandering betwisten. En dus het is niet zo dat Ja, het kan zich even terugtrekken, maar dan kan het daarna weer teruggaan naar die eerste verdedigingslinie. En dat zie je ook met bijvoorbeeld een nieuwe organisatie in Nederland, CLINTEL. Een nieuwe klimaatskeptische organisatie, opgericht in 2019, waar de vorige aflevering van ons over ging. Dat het ook weer een nieuwe club is die ook keihard klimaatverandering betwijfelt en ook weer opnieuw geldstromen weet aan te trekken van rijke vastgoedondernemers en anonieme donateurs. Dus ja, er gebeurt nog steeds heel veel op dat wetenschappelijk front, op die eerste verdedigingslinie.
Jilles:
Ja, dus die bedrijven die trokken zich vooral terug van Böttcher en niet zozeer van het financieren van klimaatskepsis.
Merel:
Ja, maar ook Böttcher zelf is toch doorgegaan met het strijden op twee fronten. Dat hebben Gilles en ik daarna onderzocht. Dus we hebben gekeken naar het moment als alle bedrijven zich terugtrekken van de sponsoring van zijn klimaatskeptische werk. Wat is er daarna gebeurd? En wat bleek, Böttcher was eigenlijk nog steeds zo actief als daarvoor, maar heeft zich toen meer gericht op spelers in de Nederlandse kolenindustrie. Jelis en ik hebben daar een verhaal over gemaakt. Aan de hand van gespreksverslagen reconstrueren we hoe Frits Böttcher belangrijke spelers in de Nederlandse kolenindustrie helpt om klimaatbeleid te dwarsbomen. En dan deed hij eigenlijk precies op dezelfde manier als daarvoor, door klimaat-skeptische artikeltjes toe te sturen, te lobbyen en zelf rapporten te schrijven. En een van de mooie quotes die ik toch nog even wil noemen, is dat hij op een gegeven moment schrijft aan een van die energietopmannen, zegt hij, ik ben zowat de enige in Nederland die voor steenkool durft te pleiten. En die lobby is niet zonder resultaat. Want in 2015 zijn er zelfs drie nieuwe kolencentrales geopend in Nederland. En Böttcher heeft een belangrijke bijdrage geleverd aan de weg daarnaartoe. Dus om die ruimte vrij te maken voordat dat kon gebeuren.
Jilles:
Voor het laatste deel van deze podcast misschien interessant om even in te gaan op de impact van Böttcher. Wat heeft Böttcher nu eigenlijk bereikt en misschien in navolging van Böttcher ook andere klimaat sceptici zoals die vandaag de dag nog bezig zijn. Kan je daar wat meer over vertellen?
Alex:
Ja, ik denk dat je die invloed niet moet onderschatten. In onze publicaties over Böttcher citeren we ook mensen die zeggen dat Böttcher gewoon echt invloed had binnen de VVD bijvoorbeeld waar hij lid van was, binnen het ministerie van economische zaken, mensen uit het bedrijfsleven. Er werd gewoon naar hem geluisterd als hij dat zei. Vanwege zijn status NCV, mede oprichter van de Club van Rome. Dus mensen namen hem gewoon serieus. Hij was ook te horen op de Nederlandse televisie, kwam hij soms aan het woord. Dus hij heeft ook de Nederlandse huiskamers bereikt. Je kan het niet allemaal aan Böttcher toeschrijven, maar wat bijvoorbeeld ook uit andere bronnen blijkt, is dat binnen het Nederlandse bedrijfsleven er nog sterke twijfels bleven bestaan over klimaatverandering. ook als dat niet publiekelijk werd naar buiten werd gedragen. Er is een Amerikaanse socioloog, Dana Fisher, die heeft dat benoemd ook in een boek van haar uit 2004, op basis van een aantal interviews met mensen uit het Nederlandse bedrijfsleven. Ze citeert bijvoorbeeld Wiel Klerken, iemand van werkgeversorganisatie VNO, die zelf constateert dat er nog heel veel twijfels bestaan over klimaatverandering binnen de industrie, ook als dat niet publiekelijk wordt erkend.
Jilles:
En dat zijn precies de kringen waar Böttcher zich natuurlijk veel in begaf.
Alex:
Ja, zeker binnen die genootschappen, binnen de tafelronden en de acht, waar hij ook af en toe een praatje hield over klimaatverandering. Dus je kan het niet allemaal aan hem toeschrijven, maar hij heeft daar zeker wel aan bijgedragen. En ook de Nederlandse bevolking. Wat me ook opviel is dat er is een keer een peiling gedaan in 2008, het jaar waarin Böttcher overleed, door Gallup. Nederland bungelde toen, dat is 20 jaar na de eerste klimaattop in Noordwijk in Nederland, echt ergens onderaan in de ranglijst van bewustzijn over klimaatverandering. In 2008 nog geloofde slechts 44% van de Nederlandse bevolking dat klimaatverandering door mensen veroorzaakt werd. Zelfs onder de Verenigde Staten waar dat 49% was. Dit was toen al in andere landen veel hoger. 80 of 90 procent was al overtuigd van klimaatverandering en dat er door mensen werd veroorzaakt. In Nederland was dat slechts 44 procent. Het grappige is, of het trieste, dat Nederland ergens bovenaan stond. Als het gaat om hoeveel procent zegt iets of veel van klimaatverandering te weten. Dus 96% van de Nederlanders zei iets of veel van klimaatverandering af te weten. Maar slechts 44% was ervan overtuigd dat mensen klimaatverandering veroorzaken.
Jilles:
Dus ze wisten wel iets, maar ze wisten het verkeerde.
Alex:
Ja, misschien hadden ze dan iets van Böttcher gelezen, of iemand anders, of Hans Loboom, of andere van zijn opvolgers. Maar goed, ja wat je ook ziet is dat in Nederland is klimaatontkenning, klimaatskepsis, is ook voortaan diepgeworteld, heeft zich diepgeworteld in de meer radicale rechtse partijen van Nederland. Böttcher zelf was een VVD’er. En andere VVD’ers die luisterden ook naar hem, Hans Wiegel bijvoorbeeld, die wil ik ook citeren. Maar ook Pim Fortuyn bijvoorbeeld, die heeft zelf in een interview in 2001 ook aangegeven dat hij niet in klimaatverandering gelooft. op basis van Frits Böttcher. Zij zegt van ik geloof dat hele CO2 verhaal niet. In het interview zegt Pim Fortuyn. Er zijn veel te veel deskundigen die zeggen dat het verband met het broeikaseffect niet gelegd kan worden.
Jilles:
Dat is een citaat van Fortuyn.
Alex:
Dat zegt Fortuyn inderdaad. Hij beroept zich op Böttcher in dat gesprek. Het maakt hem niet uit dat wat het artikel zegt, de kritiek van deze eenzame donkeyshot op de broeikasttheorie al jaren geleden is weerlegd. Dus eigenlijk werd Putscher toen ook al gewoon gezien als een, ja, als een pseudowetenschappelijke outsider. Maar Fortuin die zei nog steeds, nee, kijk naar deze deskundigen, die zeggen dat het niet klopt.
Jilles:
En dat was toen, dus dat is inmiddels 25 jaar geleden bijna. Zie jij vandaag de dag ook nog een soort van Böttcher effect? Of is er een nieuwe generatie frits Böttchers die het klimaatbeleid met de hand in tand bestrijden? Ja, in maat wetenschap moet ik zeggen.
Alex:
Ja, dus wat je ziet is dat bij bijvoorbeeld de PVV, een openlijk klimaat-skeptische partij, Forum voor Democratie, in iets mindere mate ook de boer-burgerbeweging, de BBB, die zich telkens beroepen op een handvol zelfverklaarde experts, zoals Böttcher. En zijn latere opvolgers Hans Laboom, Marcel Krok, Guus Berghout. In Nederland heb je een vrij kleine kring van klimaatskeptici. Maar die wel via die grotere politieke partijen en sommige media, zoals De Telegraaf of Ongehoord Nederland, ontzettend veel aandacht krijgen over die jaren. Daardoor lijkt het voor de onoplettende kijker, lijkt het alsof er echt een soort discussie bestaat binnen de wetenschap. Alsof er echt kampen tegenover elkaar staan. Terwijl de consensus over klimaatverandering in de wetenschap is ongekend groot. En de sceptici bestaan uit een handvol, nou ja, meestal niet klimaatwetenschappers zeg maar, maar ingenieurs of voormalige medewerkers van de olieindustrie. Maar die hebben gewoon heel veel bereik via die politieke partijen en media die hun nog steeds heel veel aandacht geven. Maar ook, wat we eerder noemden, de tweede verdedigingslinie is ook nog steeds heel effectief, denk ik. Want je ziet dat latere klimaatskeptische organisaties ook voortdurend doen blijven zeggen dat de energietransitie ons echt bakken en bakken met geld gaat kosten. En ja, dat lijkt ook effectief.
Jilles:
Ja, ik was laatst op een conferentie van Clintel, een klimaat-skeptisch club waar we het eerder over hebben gehad. En daar was een van de sprekers die zei dat het Nederland 4.500 miljard euro zou kosten om de energietransitie te voltooien. Wat natuurlijk echt een absurd bedrag is. Dat is vier keer het BNP van Nederland.
Alex:
Ja, en door niemand anders onderbouwd dan hijzelf volgens mij.
Jilles:
Ja, hij zei letterlijk ik ben met mijn excelletje aan de slag gegaan.
Alex:
Ja, precies. bedragen die nergens anders onderbouwd worden. Maar ja, je ziet dat het, het is helemaal niet zo gek dat steeds meer mensen ook als de klimaatverandering wel geloven, dat ook uit peilingen van Ipsos bijvoorbeeld blijkt dat wel steeds meer mensen vinden dat er minder gedaan moet worden aan klimaatbeleid. Dus dat is ook volgens mij een gevaarlijke tendens. Dat je ziet met hoeveel snelheid we klimaatverandering nu eigenlijk zien en merkbaar wordt. Terwijl er steeds minder mensen denken dat we er iets aan moeten doen.
Jilles:
Ja, dus hoe hoger de nood eigenlijk volgens het IPCC en alle klimaatwetenschappers, hoe minder mensen geneigd zijn om geld uit te geven hier aan.
Alex:
Nou ja, kijk, ik bedoel, het is complex. Het geloof in klimaatverandering is wel gegroeid. Dus er geloven wel meer mensen nu dat klimaatverandering een probleem is, maar het is gewoon geen gewonnen strijd ofzo. Het is niet een soort van lineaire beweging die alleen maar de goede kant op gaat. Je ziet dat het ook weer terug kan gaan. En je ziet dat in Amerika, met Trump, in Nederland met de PVV, het kan ook weer een beweging terug zijn. Dat mensen sceptisch worden over klimaatbeleid. Dat mensen sceptischer worden over klimaatverandering überhaupt. Dus dat is wel belangrijk om te beseffen.
Merel:
Dank je wel, Alex, voor dit gesprek. Dit was voorlopig de laatste aflevering van de driedelige podcastserie Klimaatdromers. Laat ons weten wat je vond door een bericht achter te laten op onze socials of stuur ons een e-mail. En heb je zelf een verhaal over klimaatobstructie die je met ons wilt delen? Neem ook dan vooral contact met ons op. Wil je op de hoogte blijven? Schrijf je in op onze nieuwsbrief. Voor alle informatie kijk in de show notes waar je je kan inschrijven. En last but not least, kan je wat missen? Overweeg ons dan te steunen met een financiële bijdrage, om meer onderzoek en meer podcasts mogelijk te maken. Dank je wel. Deze podcast is geschreven en geproduceerd door Alexander Beunder, Jilles Mast en Merel de Buck van Momus. De techniek, sounddesign en eindmix is gedaan door Matthijs Turinghof. En de podcast is mogelijk gemaakt door het Stimuleringsfonds voor de Journalistiek.
