❚ In het kort:
Mensen voelen zich comfortabel bij wat ze al kennen. Als je fundamentele maatschappelijke verandering wilt, heb je daar al snel mee te maken. Om bestaande of vastgeroeste wereldbeelden te veranderen is het belangrijk dat mensen jouw vernieuwende boodschap vaak genoeg horen. Ook kan het helpen om op emotioneel niveau verbinding te maken en om je boodschap te beginnen met iets waar de mensen waar je mee communiceert het al mee eens zijn.

❚ Datum van notitie:
7 april 2025

❚ Dossier:
Mobiliseer: hoe mobiliseer je mensen achter het gedeelde belang van een rechtvaardige en effectieve aanpak van de klimaatcrisis?

❚ Auteur:
Tim de Jong

❚ Bronnen:
De nieuwsbrief van taalonderzoeker Jens van der Weele, waarin hij inzichten van verschillende psychologen, taal- en communicatiewetenschappers deelt over taal die bijdraagt aan verandering.

❚ Notitie:

Jens van der Weele deelt in zijn nieuwsbrief Transitietaal kennis over hoe je taal kan gebruiken om duurzame, maatschappelijke verandering aan te jagen. Hieronder zetten we inzichten uit zijn nieuwsbrief op een rij die ook relevant zijn voor het mobiliseren van mensen.

1. Mensen verwerken veel informatie op de automatische piloot

Als mensen proberen we de wereld om ons heen te begrijpen. Maar we proberen ook zo goed en zo kwaad als we kunnen om te gaan met alles dat op ons afkomt. Het is ondoenlijk om alles wat we zien, horen, ruiken en denken bewust te verwerken. Daarom verwerkt ons brein veel informatie op de automatische piloot.

Een van de manieren waarop ons brein dat doet is door te werken met schema’s: allerlei informatie over de wereld, die gestructureerd is opgeslagen in ons brein. Schema’s zijn eigenlijk de hokjes waarin we denken. Bijvoorbeeld dat in een ziekenhuis artsen, patiënten en bezoekers rondlopen, er balies, wachtruimtes en behandelkamers zijn en er allerlei apparaten gebruikt worden. Maar ook allerlei ideeën die je over de wereld kan hebben: dat een economie moet groeien (of niet), dat we gelukkig worden van prestaties, of juist zoveel mogelijk tijd moeten besteden aan de gemeenschap en mensen om ons heen.

2. Mensen voelen zich comfortabel bij wat ze kennen

Mensen kijken het grootste deel van de tijd dus niet door een open of frisse blik naar de wereld. Eerder het tegenovergestelde: als we nieuwe informatie binnen krijgen, dan proberen we die eerst in te passen in onze bestaande schema’s (assimilatie genoemd door psycholoog Jean Piaget). We doen dus veel om ons bestaande wereldbeeld intact te houden. Onbewust zoeken we naar argumenten en bewijzen die passen bij de overtuigingen die we al hebben (de confirmation bias).

Ook taal speelt hierbij een rol. Als we ergens geen woorden aan kunnen geven, is het ook moeilijk te herkennen, zegt psycholoog Brené Brown daarover. En andersom geldt: wat je vaak hoort, voelt vertrouwd en wat vertrouwd voelt, voelt waar.

Mensen die de wereld radicaal willen veranderen lopen tegen deze bestaande wereldbeelden aan. Voor (relatief) kleine aanpassingen kun je nog meeliften op het vertrouwde: een elektrische auto kan je bijvoorbeeld een moderne auto noemen, of een zuinige of schone variant van de auto’s die we kennen. Maar voor het vervangen van privéauto’s voor collectief deelvervoer Collectief deelvervoer is een systeem waarbij openbaar vervoer en deelvervoer (zoals deelauto’s en deelfietsen) soepel op elkaar aansluiten en prive-auto’s een veel kleinere rol spelen. Lees hier meer over dat idee., moeten bestaande wereldbeelden veel verder op de kop. Bij dat soort fundamentele maatschappelijke verandering (transities) bots je op schema’s of wereldbeelden die al tientallen of honderden jaren bestaan.

Een duidelijk voorbeeld daarvan is Zwarte Piet. In 2011 ging Jeffrey Afriyie voor het eerst naar de Sinterklaasintocht met een T-shirt met ‘Zwarte Piet is racisme’. Dat botste op het wereldbeeld van veel Nederlanders dat Zwarte Piet een onschuldige traditie is die helemaal niet racistisch bedoeld is.

3. Bestaande wereldbeelden kunnen toch veranderen door vol te houden

Ditzelfde voorbeeld laat ook zien dat het wel kán om bestaande wereldbeelden te veranderen. Afriyie hield vol en richtte Kick Out Zwarte Piet op, een actiegroep die voortdurend met vreedzame demonstraties aandacht vraagt voor dit (voor veel Nederlanders) nieuwe wereldbeeld. Onderstaande cijfers laten zien dat dit heeft gewerkt. Ook al vonden mensen het vervelend en was (en is) er veel weerstand. Binnen zes jaar kantelde de mening over Zwarte Piet volledig: van een meerderheid tegen verandering (66 %) naar een meerderheid (55 %) vóór.

Mensen doen dus hun best om hun bestaande wereldbeelden in stand te houden, maar kunnen dit niet eindeloos volhouden. Er is een moment waarop het omgaat, het affective tipping point. Uit onderzoek blijkt dat als meer dan 30 procent van alle informatie die je tot je neemt tegen je bestaande beeld ingaat, mensen hun wereldbeeld bij gaan stellen. Volhouden werkt dus.

4. Je kan ook gebruikmaken van bestaande wereldbeelden

Naast schema’s totaal op de kop gooien, kan je er ook gebruik van maken. Door een boodschap aan te laten sluiten op iets waar veel mensen het al mee eens zijn. Zoals in dit voorbeeld, ontwikkeld door het Belgische voedingscentrum Halfhalf:

Maak verbinding op emotioneel niveau

Een andere manier om met taal verandering te stimuleren is door verbinding te maken op emotioneel niveau. Door gevoelens en emoties van de mensen waar je mee communiceert te benoemen. Dat begint met luisteren, zoals Obama’s speechschrijver Terry Szusplat in zijn boek beschrijft. 

Ook kan je emotioneel verbinding maken door juist je eigen gevoelens te delen. In de woorden van Theodore Roosevelt: ‘People don’t care who much you know, until they know how much you care.’