‘Ik moet dit mijn kinderen besparen’

‘Ik durfde niet weg te gaan. Misschien had ik dat moeten doen, maar ik kon geen kant op, ik had niets en ik schaamde me voor mijn situatie.’ Floor uit Den Bosch is moeder van een peuter. Ze wil wel haar verhaal vertellen, maar niet onder haar eigen naam. Voor haar omgeving is ze de sterke vrouw die alles aankan. Maar na jaren van psychische mishandeling door haar partner is er weinig van die kracht over. Op een dag besluit Floor toch te vertrekken. ‘Het was heel bedreigend. Hij zei dat hij me dood zou slaan.’ Ze weet niet waar ze heen moet en aan wie ze kan vertellen wat er met haar gebeurt. ‘Je hebt ook geen woonadres meer, je staat nergens ingeschreven.’ De eerste maand slaapt ze bij een vriendin op de bank. Haar kindje van twee kan ze niet meenemen.

In de statistiek over dakloosheid van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) komt Floor niet voor. Terwijl steeds duidelijker wordt dat Floor absoluut geen uitzondering is. Van de dakloze mensen is 31 procent vrouw, en dakloosheid is een veel groter probleem dan gedacht. Zo is meer dan één procent van de bevolking van Amsterdam en Den Haag dak- of thuisloos. Dat zijn in deze steden respectievelijk 11.065 en 6246 mensen.

Dit blijkt uit cijfers van het Kansfonds en de Hogeschool Utrecht die sinds 2023 dakloosheid in kaart brengen met een nieuwe telmethode: Ethos-Light. Deze onderzoeksresultaten brengen een aardverschuiving teweeg in ons beeld van dakloosheid.

‘Stel je voor. Je hebt net je kinderen opgehaald van school. Onderweg naar huis vraag je hoe hun dag was, zoals altijd. Thuis draai je de sleutel in het slot. Maar dan gebeurt er iets vreemds: de sleutel past niet en de deur blijft dicht.’ De 47-jarige Eti vertelt dit voorjaar aan Tweede Kamerleden wat ze meemaakte op de dag dat alles veranderde. ‘Ik wist meteen dat er iets heel erg mis was.’

Samen met meer dan zestig organisaties biedt ze de oproep ‘Open de deur’ aan: geef álle dakloze mensen wettelijk voorrang op een woning. Niet pas als ze volledig vastgelopen zijn, maar juist om dat te voorkomen. ‘Ik voelde spanning, ik wilde zorgvuldig zijn en ik had maar één kans, ik wilde het goed doen en ze laten voelen dat het iedereen kan overkomen, je kunt als vrouw met kinderen ineens dakloos zijn.’

Vier jaar geleden ligt Eti in een scheiding en haar ex vervangt het slot. ‘Ik moet dit mijn kinderen besparen’, is het eerste wat door haar heen gaat als ze voor de dichte deur staat. Ze klopt aan bij de opvang, maar kan daar niet terecht. Voor haar twee zoontjes maakt ze er een leuk verhaal van: ze gaan kamperen. Eti koopt nog diezelfde middag een blauwe driepersoons koepeltent en vertrekt met de meest noodzakelijke inkopen naar de dichtstbijzijnde camping. ‘Ik heb totaal verdoofd de haringen in de grond geslagen. Ik deed wat ik moest doen, in de overlevingsstand, niet te veel voelen. De volgende dag heb ik in de tent boterhammen gesmeerd en daarna de kinderen naar school gebracht.’ Zelf gaat ze naar haar werk. Alsof er niets veranderd is. Maar haar leven staat op de kop. ‘Je gaat echt van Prada naar nada.’

In de film met deze titel van Angel Gracia wordt acute armoede geromantiseerd. Twee rijke zussen blijven berooid achter na de plotselinge dood van hun vader en ontdekken wat echt belangrijk is in het leven, zoals familie en oprechtheid. Voor Eti staat Prada voor de woning waarin ze zich zo thuis voelde. ‘Nada staat voor dat alles in een klap weg was en dat ik weer opnieuw moest beginnen.’

Ze woont inmiddels al drie jaar in een stacaravan op een camping, met haar twee kinderen en haar kat Charlie. ‘Een upgrade na de tent’, zegt ze met een glimlach. ‘Ik ben dankbaar dat ik in ieder geval een dak heb.’ Maar de kans dat ze ook deze tijdelijke voorziening kwijtraakt, is elke dag aanwezig.

Vrouwen als Floor en Eti vormen een blinde vlek in cijfers, beleid en uitvoering. Ze raken hun huis kwijt, maar hebben geen verslaving of psychiatrische diagnose. Doordat ze geen acute zorgvraag hebben, worden ze als ‘zelfredzaam’ bestempeld en krijgen ze geen hulp bij hun dakloosheid.

Officiële cijfers vertellen hun verhalen niet. Het CBS gaat uit van dataregisters van de beroepsbevolking (18 tot 65 jaar). En kijkt daarin wie geregistreerd staat bij een daklozenopvang, als bijstandsontvanger zonder vaste verblijfplaats en naar dakloze mensen die bekend zijn bij reclasseringsorganisaties. Daarmee vallen grote groepen buiten beeld. ‘Het probleem bij dakloze mensen is dat ze niet goed geregistreerd zijn’, reageert het CBS. Omdat het niet alle dakloze personen kan ‘vangen’, schat het CBS er een deel bij. Dat gebeurt met een methode afgeleid uit de biologie om een vissenpopulatie in een meer te kunnen inschatten. Maar in het meer waar het CBS vist, zwemmen geen kinderen en weinig vrouwen: slechts 17 procent, een wezenlijk verschil met de 31 procent die Ethos telt.

De CBS-schatting leidt volgens Willem van Sermondt van het Kansfonds tot het stereotiepe beeld van de man van middelbare leeftijd met een verslaving. Jan de Vries, co-directeur van belangenorganisatie Straat Consulaat, noemt de CBS-aanpak ‘enorm beperkt, stigmatiserend, vrouwonvriendelijk, kindonvriendelijk en totaal niet inclusief’. Het CBS zelf erkent de restrictie in de aanpak, maar staat achter de werkwijze. ‘Binnen de beperkingen is het wel een heel goede methode.’

Ethos-Light hanteert een brede definitie van dak- en thuisloosheid, met als kern een gebrek aan goede huisvesting. In de Ethos-telling wordt niet geschat, maar worden daadwerkelijk dak- en thuisloze mensen geteld.

De cijfers zijn confronterend. ‘Gemiddeld is een derde van de dak- en thuisloze mensen vrouw. Veertig procent is jonger dan 28 jaar. Een vijfde is kind’, vertelt onderzoeker Dorieke Wewerinke (Hogeschool Utrecht). Wethouder Pieter Paul Slikker van Den Bosch, wiens gemeente meedeed aan de eerste telronde, schrikt van de uitkomsten. ‘Vooral de hoeveelheid kinderen verontrust me.’ In de CBS-cijfers komen kinderen niet voor omdat die cijfers starten bij achttien jaar. Terwijl het CBS 33.000 dakloze personen in heel Nederland schat, telt Ethos er in 2025 al bijna 29.000 in 57 gemeenten (van de 342 gemeenten).

In de Ethos-methode helpen zoveel mogelijk organisaties die dak- en thuislozen in beeld hebben op dezelfde dag met tellen. Niet alleen de maatschappelijke opvang, maar ook woningcorporaties, scholen, huisartsen, verloskundigen, organisaties voor sekswerkers, kerken, moskeeën, kappers, boswachters en havenopzichters vullen vragenlijsten in. Het resultaat: dakloosheid blijkt een veel omvangrijker en diverser probleem dan tot nu toe werd erkend.

Volgens De Vries van Straat Consulaat kunnen gemeenten niet meer om de cijfers heen en dat zet aan tot actie. ‘Vooral van woonpartijen die zeggen: wat kunnen wij doen? Dat is winst.’ Onderzoeker Wewerinke benadrukt dat de samenwerking op de Ethos-teldag voor organisaties een aanjager is om samen aan preventie en oplossingen te werken.

Toch zijn er ook bedenkingen. Het CBS noemt de Ethos-methode ‘een goede aanvulling’, maar ook ‘arbeidsintensief’. Dakloosheid-onderzoeker Nienke Boesveldt is bang dat de aandacht voor de brede dakloosheid die Ethos ontbloot ten koste gaat van de dakloze mensen met de zwaarste hulpvraag.

Het Nederlandse dakloosheidsbeleid is nu vooral gericht op die ‘zware groep’. Mensen worden pas geholpen als er ook ernstige psychische, fysieke of verslavingsproblemen spelen, oftewel als er een zorgprobleem is. Maar wie geen stabiele woning heeft, raakt vanzelf in de problemen. ‘Mensen met alleen een woonprobleem krijgen pas hulp als ze totaal vastgelopen zijn’, zegt Ruud van den Tillaar van de NVVK, de vereniging van financiële hulpverleners. Berry Pfennigwerth, belangenbehartiger bij de nationale coalitie Dakloosheid Voorbij!, stelt: ‘Mensen gaan kapot. Zonder een huis ontstaan problemen vanzelf: fysiek, mentaal, financieel. De prijs die mensen betalen is hoog, en de samenleving betaalt uiteindelijk ook.’

Zolang de onderliggende wooncrisis niet wordt aangepakt, blijft het bij het verdelen van schaarste. Daarbinnen zouden de mensen met acute woningnood voorrang moeten krijgen, vinden belangenorganisaties.

Als zij niet geholpen worden, ontstaan precaire situaties, is de ervaring van wethouder Slikker. ‘Ik zie mensen die op campings wonen, in auto’s, of die van bank naar bank hoppen. Mensen zoeken op het moment dat ze niks hebben de meest gekke plekken op om te verblijven. De ergste verhalen die ik hoor: vrouwen die ’s avonds in de kroeg op zoek gaan naar een man. Radeloos, in de hoop dat ze weer een paar weken bij iemand kunnen slapen.’

Vrouwen belanden in een afhankelijkheidssituatie en blijven dan uit woningnood bij zo’n man, beaamt zorgondernemer Saskia uit Delft. ‘Ik ken vrouwen die de meest vreselijke dingen moesten doen voor een slaapplek.’ Zelf is Saskia jarenlang thuisloos geweest na een scheiding. Uiteindelijk ontwikkelde ze ‘levensbedreigende gezondheidsklachten’, kreeg een WMO-indicatie (Wet maatschappelijke ondersteuning) en dankzij aandringen toegang tot een Housing First-project. Daarin krijgen langdurig dakloze personen een woning en aanvullende zorg. Ondanks veel voorwaarden, waaronder een verplicht hulptraject, is ze blij met haar woning. ‘Zolang ik er niemand voor hoef te pijpen, reken ik ’m goed’, zegt ze grappend. ‘Helaas is dat de pijnlijke realiteit.’

Floor heeft de meevaller dat ze op het moment dat ze zonder huis komt te zitten in Den Bosch woont. De eerste Ethos-telling in 2023 zorgde voor urgentie. De stad is een van de voorlopers als het gaat om de aanpak van brede dakloosheid. Dat merkte Floor: vrij snel werd ze geholpen en sinds februari van dit jaar heeft ze een woning. ‘Het was een heel bevrijdend gevoel om echt mijn eigen plekje te hebben, mijn eigen dingen te kunnen doen en aan mezelf te kunnen gaan werken na alles wat er is gebeurd.’

De gemeente Den Bosch, maatschappelijke opvang en woningcorporaties werken nauw samen. Voor de ‘lichtere groep’ zoals Floor bestaat een apart programma: zij krijgen met Wonen Eerst een woning met aanvullende begeleiding. ‘Het werkt’, zegt Simone van Raak, manager maatschappelijke ontwikkeling bij woningcorporatie Zayaz. Het draait vooral om prioriteiten stellen. ‘Hoe kun je mensen nu daadwerkelijk helpen op het moeilijkste moment in hun leven? En er kan best wel veel, je moet intensief samenwerken, de bereidheid hebben om samen te kijken wát er kan en niet blijven hangen in onmogelijkheden.’

In 2019 sloot Nederland zich aan bij het Europese streven om dakloosheid in 2030 uit te bannen. Het klonk ambitieus, hoopvol. Maar zes jaar later is er vooral een groeiend gat tussen belofte en werkelijkheid. Hoe reëel is een belofte om dakloosheid uit te bannen, als we niet eens weten wie er allemaal dakloos zijn?

Volgens wethouder Slikker zou het erg helpen als dakloze mensen sneller geholpen worden. ‘Ze zitten in Nederland gemiddeld dertien maanden in de opvang voor ze een woning krijgen. Als je nog werkt, raak je je baan kwijt. Ouders verliezen de relatie met hun kind. Wie er gezond in gaat komt er vaak ongezond weer uit. Wat als we de opvang overslaan? Dat lukt ons in Den Bosch met Wonen Eerst nu in zeventig procent van de gevallen.’

In de gemeente Hollands Kroon nam Eti zelf het heft in handen. Ze richtte de lotgenotengroep Ouders in Beweging op, om ouders in dezelfde situatie bij elkaar te brengen. ‘We moeten zelf ons verhaal vertellen en elkaar steunen’, vertelt Eti. De voorbeelden zijn nog klein en kwetsbaar, maar ze laten zien dat het anders kan en dat oplossingen niet van boven komen, maar vaak juist onderop beginnen.

In Dordrecht ontstond de actiegroep Verandergroep Woonregels Dordrecht. Zij hebben het voor elkaar gekregen dat Dordrecht als eerste gemeente brede dakloosheid accepteert als reden voor een woningurgentie. Dit gebeurt met de Ethos-definitie in een pilot met vijftig woningen. Utrecht volgt met een plan voor voorrang voor (dreigend) dakloze mensen.

De 29-jarige Jessica uit Dordrecht deed in het voorjaar namens de Verandergroep in de gemeenteraad haar verhaal. Jessica verbleef zelf met twee jonge kinderen bij haar oma, in een antikraakwoning, bij haar moeder en ze sliep zelfs in een auto. Ook in deze regio is de opvang voor vrouwen met kinderen schaars. ‘De crisisopvang in Gorinchem is de enige plek voor een vrouw met kinderen. Als zij vol zitten, dan heb je pech.’

Haar situatie verandert als sociaal makelaar Pieta Boele zich met haar zaak bemoeit. Boele werd zelf bijna dakloos na een scheiding en gaat voor haar cliënten de strijd aan met instanties. ‘Het maakt me nog steeds boos als die geen gehoor geven. En ook al kunnen we de regels niet in één keer veranderen, leef je een beetje in in de situatie van de mensen aan de andere kant van de lijn, denk met ze mee.’ Jessica kreeg twee maanden geleden dankzij Boeles inzet een woning toegewezen, net op tijd; zeven weken geleden beviel ze van haar derde kindje.

Dat er mede door haar optreden in de raad ook echt iets gaat veranderen in Dordrecht, maakt haar trots. ‘Het voelt heel goed dat je toch krachtig genoeg bent om iets te veranderen met een groep die achter je staat.’

De oproep voor urgentie voor álle dakloze mensen, die Eti en Dakloosheid Voorbij! in de Tweede Kamer deden, is verworpen. Wel stemde de Kamer dit voorjaar in met voorrang voor dakloze ouders met minderjarige kinderen. Uit de Ethos-telling die in Hollands Kroon is gedaan blijkt dat 13 kinderen en 61 volwassenen in een situatie van dak- of thuisloosheid verkeren. De gemeente laat echter schriftelijk weten dat het amendement uit Den Haag lastig uit te voeren is vanwege de vele relatiebreuken.

Eti heeft meteen gemaild met Hollands Kroon, daar gaan haar kinderen nog altijd naar school. ‘Ik kreeg alleen maar vragen: wat is je binding met de gemeente en hoelang woon je hier al? De moed zakte me weer in de schoenen. Maar als het moet ga ik zo weer naar Den Haag en niet alleen voor mezelf, maar ook voor al die andere mensen in dezelfde situatie.’

De echte naam van Floor is bij de redactie bekend, evenals de volledige namen van Jessica en Eti.