Hoe energiecoöperaties de energiemarkt decentraliseren

Gezamenlijk energie opwekken en winst niet als uitgangspunt nemen: de afgelopen jaren zijn er honderden energiecoöperaties opgericht die streven naar een duurzamere en socialere energiesector. Zo zijn er collectieve zonnedaken en windparken gebouwd, en worden er bijvoorbeeld gezamenlijk warmtenetten aangelegd. Samen zorgen al deze coöperaties voor het decentraliseren van de energiemarkt en spelen burgers een actieve rol in de energietransitie.

Sinds 2004 wordt onze energievoorziening, net als ons openbaar vervoer en de vrije woningmarkt, geregeld door commerciële partijen. Waar dit voorheen een taak van de overheid was, zijn we nu voor deze basale levensbehoeftes afhankelijk van op winst gerichte bedrijven. Burgers nemen met energiecoöperaties daarom het heft in eigen handen.

Wat zijn energiecoöperaties?

Energiecoöperaties vervullen verschillende rollen binnen de energietransitie. Naast het collectief opwekken van duurzame energie, houden ze zich bezig met het beschikbaar maken van duurzame mobiliteit zoals elektrische deelauto’s, of ze dienen als lokale energiecoaches waar bewoners naartoe kunnen met vragen over energiebesparing en het verduurzamen van hun woning.

Energiecoöperaties zijn dus een manier van burgers om zich te verenigen. Heel simpel gezegd is een coöperatie een rechtspersoon, waarvan een cruciaal uitgangspunt is dat je met een groep mensen bent, vertelt Ries Verhoeven van Energie Samen – de vertegenwoordiger van energiecoöperaties in Nederland. “Dus je bent minstens met z’n drieën. Daarnaast moet je voldoen aan de zeven coöperatieve principes, waarvan de belangrijkste is dat winst niet het uitgangspunt is”, aldus Verhoeven.

Doordat een coöperatie bestaat uit een groep mensen, betekent dit dat de leden mede-eigenaar zijn van het project. Ze hebben zeggenschap over de opbrengsten en kunnen meebeslissen over het project. Een belangrijk principe daarin is de democratische besluitvorming: ieder lid heeft een gelijke stem. Daarnaast is het lidmaatschap van de coöperatie vrijwillig en open. Iedereen kan lid worden.

“In principe kan je dus gewoon in je eigen buurt, als je een paar enthousiaste buren hebt, een coöperatie oprichten. Je schrijft je zo in bij de KVK”, vertelt Verhoeven. In Nederland is een energiecoöperatie opzetten dus relatief simpel. De laagdrempeligheid zit ‘m er ook in dat je als energiecoöperatie gemakkelijk toegang krijgt tot de energiemarkt. 

Naar een systeem van gelijktijdigheid

Verhoeven vermoedt dat we naar een systeem toe gaan waarin over een jaar of twintig allerlei democratische organisaties op lokaal niveau de energiehuishouding regelen. Dat klinkt alsof de energiemarkt volledig versplinterd gaat raken, maar volgens Verhoeven is dat inherent aan dat je duurzame energie wil. “Door de energiemarkt te decentraliseren, ontlast je het elektriciteitsnet zo min mogelijk. En daar wil je uiteindelijk naar toe.” Door energie te verbruiken in de regio waar het wordt opgewekt, hoeft de energie niet het hele land door te trekken. 

Daarnaast zijn energiecoöperaties volgens Verhoeven de juiste manier om naar een systeem van gelijktijdigheid te gaan – energie verbruiken op het moment dat het wordt opgewekt. Op zonnige dagen of dagen met veel wind, wordt er regelmatig meer energie opgewekt dan er verbruikt wordt. Zonneparken en windmolens kunnen daardoor afgeschakeld worden, omdat het net anders overbelast raakt. “Het stroomnet zit op zonnige dagen simpelweg vol”, vertelt Ferry van Kann, Universitair Docent Milieuplanologie aan de Rijksuniversiteit Groningen. “Je kan het zien als een file op de snelweg, waar pas weer een auto bij kan als een andere auto weg is.”

Om ook daadwerkelijk iets te hebben aan de opgewekte zonne- en windenergie, zul je de energie dus moeten verbruiken gelijktijdig met dat het wordt opgewekt. “Volgens ons is de enige manier om dat voor elkaar te krijgen, via energiecoöperaties”, stelt Verhoeven. Energiecoöperaties zorgen volgens hem namelijk voor meer sociale betrokkenheid. “Als de overheid tegen je zegt: je moet je auto opladen tussen die en die uren, dan ben je veel minder snel geneigd om daarnaar te luisteren. Maar die motivatie is er wel als je dit samen met je wijk of buurt afspreekt.”

Minder geld naar rijke aandeelhouders

Het decentraliseren van de energiemarkt heeft volgens Verhoeven ook als voordeel dat we hierdoor minder afhankelijk worden van geopolitieke spanningen. “Als je afhankelijk bent van een paar grote energiecentrales, heb je een veel minder weerbaar systeem. We zien nu bijvoorbeeld dat een Oekraïense energiecoöperatie decentraal kan doorgaan met energieproductie en daardoor minder te maken heeft met de hoge energieprijzen door de oorlog met Rusland.”

Ook zorgt het decentraal opwekken van energie ervoor dat er minder geld naar grote, commerciële energiemaatschappijen en hun rijke aandeelhouders gaat. De opbrengsten van energiecoöperaties komen juist de lokale gemeenschap ten goede. Het geld gaat bijvoorbeeld naar buurtprojecten zoals een nieuwe speeltuin, naar maatschappelijke organisaties of culturele projecten. Een deel van de winst kan ook aan de leden uitgekeerd worden als korting op hun energierekening. Hoe en waar er precies in wordt geïnvesteerd, bepalen de leden van de coöperatie zelf middels democratische besluitvorming.

Buurtbatterijen

Energiecoöperaties komen aan hun opbrengsten door de opgewekte energie te verkopen aan energieleveranciers. De stroom wordt dus niet rechtstreeks geleverd aan de huishoudens die lid zijn van de coöperatie, maar aan het stroomnet. Volgens Verhoeven is er wel een overgang gaande naar energiegemeenschappen; naast het opwekken en verkopen van stroom, mogen coöperaties de opgewekte stroom per 1 januari 2026 ook onderling delen. Dat is geregeld in de Energiewet.

Maar dan nog zul je, als je van die energie gebruik wil maken, de opgewekte energie moeten verbruiken op het moment dat het wordt opgewekt. Buurtbatterijen kunnen daarvoor een uitkomst bieden. De stroom die niet verbruikt wordt, kan zo worden opgeslagen en weer gebruikt worden op het moment dat de zon niet schijnt of de wind niet waait. Maar zulke batterijen zijn volgens Van Kann nog erg duur. 

Daarnaast is het zo geregeld dat je over de energie die je uit je batterijen haalt, belasting moet betalen. Dat maken batterijen financieel gezien niet erg aantrekkelijk, stelt Van Kann. Daarbij is ook de capaciteit van de batterijen niet groot genoeg om tijdens lange periodes zonder zon of wind huishoudens van energie te voorzien. “Een dag of een week energie opslaan lukt nog wel, maar om die energie op te slaan om de winter door te komen, is nog een uitdaging. Daar is de batterijcapaciteit nog niet groot genoeg voor.”

Sociale winst

Volgens Van Kann zit het grootste voordeel van energiecoöperaties er niet zozeer in dat de prijs van stroom voor de leden goedkoper wordt, maar zit het ‘m er veel meer in dat burgers actief worden. “Door de coöperaties ontstaan er groepen mensen met gedeelde sociale normen en waarden, die de problemen en de oplossingen van de energietransitie voelen en zien, en die veel meer met elkaar doen dan het opwekken van stroom.” Als we onze stroomvoorziening aan grote bedrijven overlaten, zou dit volgens Van Kann veel kostenefficiënter zijn, maar coöperaties zorgen voor binding met de energietransitie en met elkaar. “Daar zit de echte winst in.” 

Ook Verhoeven geeft toe dat grote bedrijven veel sneller en goedkoper een zonne- of windmolenpark kunnen aanleggen. “Door in een keer een groot aantal zonnepanelen aan te schaffen, ben je goedkoper uit.” Toch loop je volgens Verhoeven als groot bedrijf dan wel weer tegen een ander probleem aan waar energiecoöperaties minder last van hebben: “Als energiecoöperaties windmolens willen bouwen of een zonnepark willen aanleggen, dan is daar meer draagvlak voor lees hier onze notitie over hoe energiecoöperaties het draagvlak voor de energietransitie kunnen vergroten. dan wanneer een commercieel bedrijf dat wil doen in diezelfde omgeving”, stelt Verhoeven.

Toch zitten er ook nog andere haken en ogen aan het decentraliseren van de energiemarkt door middel van energiecoöperaties. Zo kunnen de prijzen voor energie onderling gaan verschillen door hoe kostenefficiënt de opwek van energie geregeld is, en ben je ook afhankelijk van bereidwillige mensen in je omgeving om coöperaties op te starten. Wat vooral is weggelegd voor mensen die daar genoeg tijd en geld voor hebben. 

In ons onderzoek houden we ons bezig met de vraag hoe de energietransitie rechtvaardiger kan worden, en waarom de energietransitie nu niet rechtvaardig is. Kunnen energiecoöperaties een rol spelen om deze overgang naar duurzame energie voor iedereen rechtvaardiger te maken? Houd deze pagina in de gaten voor meer updates en notities tijdens ons onderzoek.

• Brengt deze update je op ideeën? Heb je feedback op deze focus? Laat het vooral weten aan Tim. Wil je niets missen van het onderzoek? Volg dan de kanalen van Momus of de nieuwsbrief van Tim.