Kunnen collectieve zonnedaken de energietransitie rechtvaardiger maken?

In het Rotterdamse Delfshaven trekt taal-milieucoach Houria Tourich langs de deuren met tochtstrips, ledlampen, radiatorfolie en energiebesparende douchekoppen. Ze is in Bospolder-Tussendijken, een levendige buurt in Rotterdam West waar veel mensen kampen met energiearmoede en de Nederlandse taal niet meester zijn.

Daar komt ze over de vloer bij mensen die niet alleen moeite hebben met gemeentelijke brieven, maar ook met het doen van investeringen om hun huis beter te isoleren. Nu het weer koud wordt, durven sommige van hen de verwarming amper aan te zetten, uit angst voor een hoge energierekening. Ze zijn dankbaar voor de tochtstrips en ledlampen van Tourich, ook al is het een kleine pleister op de wonden.

Tegelijkertijd zijn er buurtgenoten met een koophuis en voldoende geld om te investeren in isolatie en zonnepanelen. Zij zitten er lekker warm bij en drukken hun energiekosten met hulp van subsidies. Hoe rechtvaardig is dat?

In Rotterdam experimenteren verschillende energiecoöperaties met nieuwe manieren om alle Rotterdammers te laten profiteren van de energietransitie. Eén daarvan is Delfshaven Energie Coöperatie. Deze energiecoöperatie pioniert met een model waarbij buurtgenoten al vanaf 25 euro mede-eigenaar kunnen worden van collectieve zonnedaken. Waarbij het niet uitmaakt of je een koophuis hebt met eigen dak of dat je een sociale huurwoning of flat huurt.

Iedereen heeft een gelijke stem

De coöperatie werd in 2019 opgericht en telt inmiddels zo’n 250 leden. Gezamenlijk zijn zij eigenaar van vier collectieve zonnedaken. Op die daken wordt jaarlijks 325 duizend kilowattuur energie opgewekt, genoeg om 148 Rotterdamse huishoudens het hele jaar van stroom te voorzien.

In verband met wetgeving is het nog niet mogelijk om deze energie direct aan de leden te leveren. In plaats daarvan verkoopt de coöperatie de stroom aan om, een energieleverancier zonder winstoogmerk, waar de leden dan weer klant van kunnen worden.

Bij de eerste drie zonnedaken konden mensen met minder te besteden voor 25 euro een ‘paneeldeel’ kopen. Zij ontvangen jaarlijks 25 euro per gedurende 15 jaar; zo lang als de levensduur van de zonnepanelen. Na een jaar spelen zij quitte en daarna verdienen zij aan hun paneeldeel.

Mensen met meer te besteden kunnen vanaf 25 euro investeren in de zonnepanelen. Zij verdienen in 15 jaar hun inleg terug plus 2,5 procent rente. Bij het vierde dak is de voordelige deal voor 25-euroleden verdwenen. Vanwege een minder gunstige subsidieregeling vanuit de overheid, geldt voor dit dak dat iedereen in 15 jaar diens inleg terugverdient plus 2,5 procent rente.

De opbrengst die na de uitbetaling aan de leden en de kosten van de coöperatie overblijft gaat naar een wijkfonds. De bestemming van dat wijkfonds wordt democratisch bepaald. Of je nu één ‘paneeldeel’ hebt of twintig: iedereen heeft een gelijke stem in de besteding van het geld van het wijkfonds.

Kan dit model de energietransitie eerlijker maken? En zou het ook een manier zijn om de energietransitie te kunnen versnellen?

Steunkar en zonnekleed

Op een woensdagavond in oktober komen de leden van deze energiecoöperatie samen voor hun algemene ledenvergadering. Vanaf metrostation Delfshaven loop je via een eclectische mix van de McDonald’s, telefoonzaken, cafés, meerdere avondwinkels en Turkse bakkers in een kwartier naar de Coolhaven.

Een wijde kade langs het water, waar de yogaschool, CrossFit box en koffiezaak een ander straatbeeld geven. Daar, in het pand van een architectenbureau, staan twee lange, gedekte tafels met flessen frisdrank en stomende pannen met rijst en gebakken aubergine.

Er zijn zo’n twintig mensen om te horen hoe het er financieel voor staat met de coöperatie en om te bepalen wat er met het geld uit het wijkfonds gedaan moet worden. Tijdens het eten vertelt coöperatielid Jef Pfaff dat hij in een wijkkrant voor het eerst over de coöperatie las. Het democratische aspect spreekt hem aan. “Iedereen kan meedoen.” Ook vindt hij het een stuk efficiënter om zonne-energie gezamenlijk op te wekken, dan individueel.

Na het eten trapt mede-lid Tonny van Sommeren de vergadering af met de eerste pitch voor het wijkfonds. Een sociaal zonnekleed om mensen uit de wijk samen te brengen. Het idee is dat buurtgenoten van jong tot oud meewerken aan een gehaakt schaduwdoek in vrolijke kleuren. Haken is eenvoudig en kan iedereen makkelijk leren, vertelt Van Sommeren.

De twee andere pitches komen van mensen die niet lid zijn van de coöperatie, maar wel uit de buurt komen. Ditta Terpstra zou graag geld willen om eenzame ouderen en kinderen die veel op straat leven samen te brengen door middel van etentjes. Ze wil daar ook taal- en milieucoaches zoals Tourich uitnodigen om aan de ouderen uit te leggen hoe je energie kan besparen. Het laatste idee komt van Matthis van Veen van het Leger des Heils. Hij wil een bakfiets met zonne-energie bouwen. Met deze ‘steunkar’ wil hij zichtbaar zijn voor mensen op straat die hulp nodig hebben, op een laagdrempelige manier een luisterend oor bieden en telefoons opladen met zonne-energie.

“De raakvlakken met de doelstellingen uit het wijkfonds zijn bijzonder laag”, merkt iemand aan het eind van de avond op, wanneer er gestemd wordt op de initiatieven. Een ander lid vindt het aantal aanvragen karig. “Er zit er geen een tussen waarvan je echt ‘tsjakka’ denkt.” Plannen moeten Rotterdam West als doelgebied hebben, vanuit lokale bewoners en initiatieven komen en betrekking hebben op duurzaamheid of energiebesparing. Het is voor de aanwezigen op de ALV onduidelijk waarom er zo weinig aanvragen worden gedaan en waarom ze slecht aansluiten.

Rechtvaardigheid is hard werken

Niet alleen vindt de coöperatie het moeilijk om projecten te vinden waarin het wijkfonds kan investeren. Omgekeerd is de coöperatie zelf ook onbekend in de wijk. Dat blijkt in de ‘buurthuiskamer’ van Bospolder-Tussendijken, de wijk waar Tourich zo vaak met met tochtstrips en radiatorfolie doorheen loopt. Malika en Gul die ook als taal- en milieucoach voor de buurthuiskamer werken, kennen de wijk goed, maar van Delfshaven Energie Coöperatie hebben ze nog nooit gehoord.

“Ze zouden hier wel wat folders neer kunnen leggen in verschillende talen, of voorlichting kunnen geven omdat niet iedereen kan lezen, want het klinkt wel interessant”, zegt Gul. Het voelt als een gemiste kans. Het model heeft veel potentie om de energietransitie rechtvaardiger te maken, toont ook de Wetenschappelijk Raad voor het Regeringsbeleid (WRR) aan, die in 2023 het onderzoek Rechtvaardigheid in klimaatbeleid publiceerde. Dat rapport laat zien dat een rechtvaardige energietransitie afhangt van hoe de kosten en baten verdeeld zijn, wie er mogen meebeslissen over het beleid, en welke stemmen daarin vertegenwoordigd zijn.

Dat zijn precies de elementen waar de coöperatie op inspeelt, stelt Victor Toom, WRR-onderzoeker en mede-auteur van het rapport: “Lokale inwoners kunnen meebeslissen over het hoe en wat van de zonnedaken. Waar komen die installaties? Hoeveel zijn het er? En wie investeert, en profiteert vervolgens van de opbrengsten? Dergelijke inspraak en deling in opbrengsten kan ertoe leiden dat burgers klimaatbeleid eerlijker en effectiever vinden.” Meer rechtvaardigheid in klimaatbeleid vergroot het draagvlak voor het klimaatbeleid wat de energietransitie kan versnellen.

Meer zichtbaarheid in de wijk

Maar zelfs voor een goedbedoeld initiatief als Delfshaven Energie Coöperatie is het lastig om de energietransitie rechtvaardiger te maken. Het lukt de coöperatie nog niet om veel mensen te bereiken die een huurwoning of een laag inkomen hebben. Na een belronde onder de leden bleek dat 33 van de 45 mensen die de telefoon opnamen, een koopwoning heeft. Daarnaast heeft de coöperatie nu zeventig 25-euroleden, 28 procent van het totaal.

Dat de mensen die van zichzelf op initiatieven als energiecoöperaties afkomen, niet altijd de mensen zijn die dat ook het hardst nodig hebben, staat nu ook op het vizier van Melanie Verschoor. Tijdens de ALV is zij tot nieuwe voorzitter benoemd. Ze werkt als assetmanager voor de metro in Amsterdam en wil meer bijdragen aan de energietransitie. Vanuit die ambitie is ze actief betrokken geraakt bij Delfshaven Energie Coöperatie.

Haar appartement kijkt uit op de wijk Bospolder-Tussendijken, maar ze spreekt de mensen die daar wonen eigenlijk nooit. Daar wil ze graag verandering in brengen. “Ik denk dat er heel veel potentie zit in de mensen die niet meteen mee willen doen. Mensen die ook graag een bijdrage willen leveren aan de energietransitie maar simpelweg niet bekend zijn met energiecoöperaties.” Dat zijn bijvoorbeeld huurders die niet snel verwachten dat zij ook kunnen verdienen aan de energietransitie.

Als nieuwe voorzitter wil ze meer zichtbaarheid in de wijk creëren door simpelweg op straat te gaan flyeren en met mensen te praten. Zo hoopt Verschoor als nieuwe voorzitter meer huurders aan te trekken, de energiecoöperatie inclusiever te maken en de energietransitie een stukje rechtvaardiger te kunnen maken.

Dit onderzoek is tot stand gekomen met steun van het Journalismfund Europe en ondersteund met mentoring vanuit Transitions.