Momus werkt doorgaans langer lopende dossiers waarin meerdere updates, notities, interviews, podcasts en eindpublicaties verschijnen op basis van één hoofdvraag. Als onderdeel van ons vernieuwingstraject verschijnen de komende tijd ook losse publicaties die niet binnen één dossier vallen: gastbijdrages, analyses, nieuws en meer. Hieronder lees je eerste voorbeelden.
Word lid van de Momus community door ons te steunen met 1, 2 of meer kopjes koffie per maand. Zo draag je bij aan toegankelijke, kritische en oplossingsgerichte journalistiek, maar kun je bovendien meedenken over de koers van de onderzoeksprojecten van Momus, via onze nieuwe structuur van lezerskringen (in opbouw).
Word lidOf doneer eenmalig:
€ 5 € 15 € 45Stel: je hebt je al uitgebreid verdiept in wat er de aankomende verkiezingen, op woensdag 29 oktober, te kiezen valt. Je vulde de Stemwijzer en het Kieskompas in om te zien in hoeverre je het eens bent met de plannen van politieke partijen. Of je gebruikte de Stemchecker van De Volkskrant, die juist ‘kijkt naar wat partijen daadwerkelijk hebben gestemd in de Tweede Kamer (en níet naar wat ze beloven in campagnes)’. Wellicht vroeg je ook je favoriete AI-chatbot om stemadvies — experts zeggen: doe dat liever niet (zie uitklapbaar kader hieronder).
Algemene stemhulpen
Over het algemeen zijn de Stemwijzer en Kieskompas de meestgebruikte stemhulpen. Communicatiewetenschapper Bregje Holleman doet onderzoek naar stemhulpen en zegt hierover: ‘Bij Stemwijzer en Kieskompas beantwoord je als kiezer dertig stellingen. Jouw antwoorden worden vergeleken met de standpunten van (het merendeel van de) partijen die deelnemen aan de verkiezingen.’
De organisatie achter de StemWijzer, ProDemos, biedt ook een PartijenWijzer aan waarmee je kunt “inschatten hoe goed jouw eigen waarden en ideeën passen bij die van de partijen, ook buiten verkiezingstijd.” Je kunt dan je positie bepalen tussen algemene waarden zoals “inkomensverschillen kleiner maken” en “inkomensverschillen accepteren”, in plaats van te reageren op concrete politieke plannen die momenteel spelen.
Daarnaast lanceerde De Volkskrant dit jaar De Stemchecker die ‘kijkt naar wat partijen daadwerkelijk hebben gestemd in de Tweede Kamer (en níet naar wat ze beloven in campagnes).’ Op basis van een lijst stellingen wordt gecontroleerd in hoeverre je eigen opvattingen overeen komen met het eerdere stemgedrag van politieke partijen in de Tweede Kamer. De online tool Check je stem werkt op basis van hetzelfde principe.
Er is altijd discussie over de betrouwbaarheid en neutraliteit van dit soort algemene stemhulpen. Zo blijkt uit onderzoek dat het invloed heeft of een vraag positief of negatief wordt geformuleerd, meldt NEMO Kennislink: ‘mensen antwoorden vaker ‘nee’of ‘oneens’ op negatieve vragen, waardoor iemands mening positiever lijkt.’ Het Kieskompas ontving kritiek van Simon Otjes, universitair docent Nederlandse Politiek bij de Universiteit Leiden, in het bijzonder vanwege het assenstelsel dat het Kieskompas gebruikt om partijen te plaatsen op een schaal van links tot rechts en progressief tot conservatief.
Onderzoeker Naomi Kampoen (Universiteit Tilburg) waarschuwt: ‘Je moet stemhulpen zien zoals ze zijn: een hulpmiddel. Niet als dé waarheid. Altijd zelf blijven nadenken, informatie opzoeken, gesprekken voeren. En idealiter ook meerdere bronnen gebruiken.’
Gespecialiseerde stemhulpen
Daarnaast wijst Holleman op ‘gespecialiseerde stemhulpen’ die kijken naar de standpunten van politieke partijen rond één bepaald thema. ‘Zo krijg je bij de Women Inc. Kieswijzer een overzicht van welke partijen op welke punten ‘echt werk willen maken van een betere positie van vrouwen in Nederland’. Of kun je bij Zorgkieskompas 28 stellingen beantwoorden die dieper ingaan beleidsvragen rondom de zorg.’ Andere voorbeelden zijn; de Transparante Kieswijzer van de Open State Foundation, die in beeld brengt hoe partijen scoren rond transparantie van bestuur; De Israël-Palestina kieswijzer van The Rights Forum die bekijkt welke partijen bijdragen aan ‘rechtvaardigheid – en welke partijen zijn medeverantwoordelijk voor de Israëlische bezetting, apartheid en de genocide in Gaza’; de Democratiewijzer die controleert in hoeverre partijen de democratie respecteren en bevorderen; de Nederlandse orde van advocaten (NOvA) publiceerde een rapport over de mate waarin partijen de rechtsstaat respecteren (onder andere NRC en NU.nl vatten het rapport samen). Het zijn, kortom, stemhulpen die ook niet pretenderen breed of neutraal te zijn maar zich richten op één specifiek thema dat de organisatie erachter belangrijk vindt.
Holleman waarschuwt om ‘niet alléén op zo’n deelthema te varen. Gebruik een specialistische stemhulp alleen in combinatie met een of meerdere algemene stemhulpen’.
AI-chatbots: liever niet.
Je kan ChatGPT of andere AI-chatbots natuurlijk ook om stemadvies vragen. Dat lijkt echter te worden afgeraden door diverse experts, onder andere vanwege een gebrek aan transparantie. Zo zegt communicatiewetenschapper Bregje Holleman hierover: ‘Wát je ook doet, het is in ieder geval af te raden om aan AI te vragen wat je moet stemmen: dat leidt tot een advies waarvan de basis niet te achterhalen is.’ Ook adviseur Hein Albeda waarschuwt tegenover NOS: ‘De verschillende chatbots en sites maken erg veel fouten, en het is heel ingewikkeld om te beoordelen of ze betrouwbaar en neutraal zijn.’ Ook Tim Christiaens, hoogleraar aan Tilburg School of Humanities and Digital Sciences (TSHD), raad het gebruik van AI-chatbots af, vooral vanwege het zogeheten sycophancy-probleem, de neiging van AI om gebruikers te bevestigen in hun overtuigingen. Christiaens: ‘Als je vertrekt vanuit een verkeerde opinie en de machine bevestigt dat keer op keer, dan beland je in een rabbit hole waar je moeilijk uit raakt.’
Overzichten in de media
Diverse media hebben de afgelopen maanden ook de partijprogramma’s onder de loep genomen. Zo zijn er analyses en overzichten te vinden op NOS, op NOS op 3 (een video van een uur waarin alle partijen worden belicht), Algemeen Dagblad en NRC (die hierin juist de maatschappelijke vraagstukken centraal stelt en ontleedt, en op basis daarvan de politieke standpunten vergelijkt).
Daarnaast luisterde je naar het advies van onderzoeker Naomi Kampoen (Universiteit Tilburg), om niet enkel te varen op online stemhulpen: ‘Je moet stemhulpen zien zoals ze zijn: een hulpmiddel. Niet als dé waarheid. Altijd zelf blijven nadenken, informatie opzoeken, gesprekken voeren. En idealiter ook meerdere bronnen gebruiken.’
Daarom las je ook de verkiezingsprogramma’s, van zowel grote partijen als de VVD en Groenlinks-PvdA, als kleinere partijen die nog geen zetel hebben zoals Bij1 of de Libertaire Partij (en mocht je dat nog willen doen; zie links naar alle verkiezingsprogramma’s in het kader hieronder).
Zie in onderstaande lijst links naar alle verkiezingsprogramma’s van alle partijen die meedoen aan de Tweede Kamerverkiezingen van 2025, op de website van DNPP Repositories, een project van Universiteit Groningen dat verkiezingsprogramma’s uit het verleden en heden archiveert en bewaart voor de toekomst.
Overigens zijn via de online tool Wat zegt mijn partij alle partijprogramma’s nóg makkelijker door te bladeren, op basis van zoektermen.
Vrede voor dieren 45-Puntenplan.
De Groenen Aanpassen aan de draagkracht van de aarde.
BoerBurgerBeweging BBB levert.
JA21 De juiste aanpak voor Nederland.
Piratenpartij De mens centraal, niet het systeem.
PVV Dit is uw land!
BIJ1 Doe eerlijk.
Volt Doe iets nieuws.
Vrij Verbond Een kleinere overheid leidt tot grotere mensen.
FVD Een nieuwe kans voor Nederland.
GroenLinks; PvdA Een nieuwe start voor Nederland.
D66 Het kan wél.
FNP Nabij, nuchter en betrouwbaar / Tichtby, nochter en betrouber.
PvdD Natuurlijk.
BVNL Nederland van het slot. Het kan wèl.
DENK Nu is het moment meer dan ooit!
ChristenUnie Opstaan voor het goede.
NL PLAN Partijprogramma.
Partij voor de Rechtsstaat Partijprogramma.
SGP Stem christelijk voor Nederland.
Libertaire Partij Verkiezingsmanifest.
Ellect Verkiezingsprogramma voor Ellect.
VijftigPLUS Wij doen mee.
Maar je hebt na deze grondige voorbereiding nog steeds het gevoel dat je wat details mist.
Om je nóg beter voor te bereiden, kun je hieronder nu ook dat ene Excelbestand doorbladeren dat op de website van het Centraal Planbureau (CPB) staat — de organisatie die in aanloop naar elke verkiezing berekent wat de effecten zijn van de plannen van partijen op de economie en de staatskas. Het zogeheten “Bestand met de maatregelen KiK 2027-2030” dat hier is te downloaden. Het is een tabel met 1104 rijen, gevuld met concrete politieke plannen van tien politieke partijen die meewerkten aan de CPB-doorrekening (wat geen verplichting is): Groenlinks-PvdA, VVD, NSC, D66, BBB, CDA, SGP, ChristenUnie, Volt en Ja21.
Waarom die tabel interessant is: het bevat unieke informatie die niet altijd in de verkiezingsprogramma’s te vinden is. Het CPB vraagt politieke partijen immers altijd om extra informatie, omdat verkiezingsprogramma’s soms te vaag zijn of beloftes bevatten zonder concrete cijfers te noemen. Zo staat bijvoorbeeld in het verkiezingsprogramma van D66 ‘we verhogen het minimumloon en het minimumjeugdloon,’ zonder te noemen met hoe veel ze dit willen verhogen. Daarvan kan het CPB de effecten natuurlijk niet doorrekenen. Partijen worden daarom gevraagd om hun plannen concreter te maken en harde cijfers te noemen, op verzoek van en in overleg met het CPB (hoe dit precies verloopt legt NRC uit).
Het resultaat van de CPB-doorrekening is een lijst plannen mét cijfers, waarin ook de budgettaire effecten te lezen zijn per maatregel, verzameld in een grote tabel. Hierin staat bijvoorbeeld: ‘D66 verhoogt het wettelijk minimumloon (wml) met 5%’, en in detail hoe deze partij het minimumjeugdloon precies wil veranderen. Ook wordt het ‘budgettaire effect’ hiervan op de overheidsbegroting genoemd: minus 3,5 miljard euro, oftewel een stijging van de overheidsuitgaven met dit bedrag (omdat toeslagen en uitkeringen hieraan gekoppeld zijn).
Het is niet altijd makkelijke kost; de tabel bevat talloze woorden en begrippen die we niet dagelijks gebruiken. En overheidsjargon zoals ‘een intensivering van 0,7 miljard’ (een verhoging van overheidsuitgaven) of ‘een ombuiging van 1,4 miljard’ (een verlaging van overheidsuitgaven). Zo staat op een regel te lezen:
ʻHet CDA verhoogt het eigen risico naar 440 euro. Hierdoor stijgt de zorgtoeslag. Dit is een intensivering van 0,4 mld euro.’
Dit betekent dat het verhogen van het eigen risico leidt tot meer overheidsuitgaven aan de zorgtoeslag (een ‘intensivering’), om precies te zijn 0,4 miljard of 400 miljoen euro. Het plan heeft dus een negatief budgettair effect (te zien in de kolom ‘budgettair effect’) van -0,40.
Een ander voorbeeld:
ʻDe VVD schrapt alle uitgaven aan ontwikkelingshulp, met uitzondering van noodhulp, opvang in de regio, verdragsrechtelijke contributies en EU- en asieltoerekeningen. Dit is een ombuiging van 3,7 mld euro.’
In dit geval gaat het om een forse verlaging van overheidsuitgaven – een ombuiging – van 3,7 miljard euro. Het plan heeft daarom een positief effect op de overheidsbegroting van + 3,70.
Een laatste voorbeeld:
ʻVolt schaft de kostendelersnorm in de Participatiewet af. Dit is een intensivering van 0,4 mld euro.’
Deze maatregel leidt dus weer tot meer overheidsuitgaven, oftewel een intensivering van 0,4 miljard euro (met dus een negatief budgettair effect). Je zal je natuurlijk soms even moeten inlezen om een maatregel te begrijpen. Om even op te halen wat de ‘kostendelersnorm’ is, klik hier + In de woorden van De Volkskrant: ‘Die houdt in dat, als er meerdere volwassen uitkeringsgerechtigden op een adres wonen, de uitkering lager wordt omdat zij uitgaven kunnen delen. De uitkering van ouders wordt ook verlaagd als thuiswonende kinderen 21 jaar worden, omdat die dan worden geacht in hun eigen onderhoud te kunnen voorzien.’ Het plan van Volt om dit af te schaffen, betekent dus dat de uitkering niet lager wordt wanneer meerdere volwassen uitkeringsgerechtigden op een adres wonen. Hierdoor stijgen de overheidsuitgaven — een ‘intensivering’ van 0,4 miljard euro.
Het totale resultaat getiteld Keuzes in Kaart wordt ook in tekst toegelicht in meerdere documenten op de website van het CPB: zowel een algemeen overzicht voor alle partijen (H1), als een blik op de resultaten per partij (H2 t/m H11).
Over de betrouwbaarheid van de CPB-doorrekening bestaat overigens altijd discussie, zoals ook NRC benoemt: ‘De kritiek op de doorrekening loopt uiteen. Zo zou het CPB zijn eigen modellenwerkelijkheid scheppen, terwijl politiek over echte mensen gaat. En sommige weigeraars voeren aan dat financieel specialisten in Den Haag alle trucs kennen, waardoor de uitkomst sneller naar wens is.’ Meerdere grote politieke partijen werken dan ook niet mee aan de doorberekening door het CPB, wat geen verplichting is, waaronder de PVV, SP, of de Partij voor de Dieren.
Daarnaast benoemde het satirische televisieprogramma Zondag met Lubach dat de plannen die partijen aan het CPB communiceren kunnen verschillen van wat er in hun verkiezingsprogramma’s staat, wat volgens de show het geval was bij de partij JA21. Vakbondseconoom Tijmen de Vos vraagt zich daarnaast af hoe volledig politieke partijen zijn richting het CPB. Hij wijst op drie belangrijke kabinetsplannen uit het verleden die in geen enkele lijst plannen te vinden waren vóór de verkiezingen — zoals het omstreden plan van kabinet-Rutte III om de dividendbelasting rond 2018 af te schaffen (wat tot Rutte’s teleurstelling uiteindelijk toch niet lukte).
Toch is dit Excelbestand een redelijk uniek en gedetailleerd overzicht van de politieke plannen, van een groot deel van de partijen die meedoen aan deze verkiezingen. Tegelijkertijd blijft het ook na de verkiezingen een interessante bron, voor wie benieuwd is of de plannen van een toekomstig kabinet te vinden waren in eerder gedeelde plannen.
Onderstaande tabel toont de plannen van politieke partijen die meewerken aan de doorrekening door het Centraal Planbureau (CPB): Groenlinks-PvdA, VVD, NSC, D66, BBB, CDA, SGP, ChristenUnie, Volt en Ja21. De tabel bevat ook de budgettaire effecten van deze plannen, op basis van de berekeningen van het CPB.
Partijen die hierin ontbreken, die wel meedoen aan de verkiezingen van 2025 maar hun plannen niet lieten doorrekenen door het CPB, zijn: PVV, SP, DENK, Partij voor de Dieren, Forum voor Democratie, Vrede voor Dieren, Belang Van Nederland, BIJ1, Libertaire Partij, 50PLUS, Piratenpartij, FNP, Vrij Verbond, DE LINIE, NL PLAN, ELLECT en Partij voor de Rechtsstaat.
Gebruik de zoekbalk (linksboven in de tabel) om te zoeken naar specifieke plannen. Zoek bijvoorbeeld op “Groenlinks-PvdA“, “CDA”, of “Ja21” om alle (aan het CPB geleverde) plannen van deze partijen te zien. Of vergelijk de plannen van verschillende partijen rond één onderwerp, door bijvoorbeeld op “minimumloon“, “hypotheekrenteaftrek“, “eigen risico” of een ander onderwerp te zoeken.
Let op: je kunt niet op partijen en onderwerpen tegelijkertijd zoeken. Maar je kunt wel je zoekresultaten alfabetich ordenen, door op de titels van de kolommen te klikken (“Partij”, “Uitgaven of Lasten” etcetera). Indien je dit op je mobiel bekijkt: zet je telefoon op ‘breedbeeld’ (horizontaal) door deze een kwartslag te draaien (bij een staande, verticale stand zijn de kolommen en kolomtitels niet zichtbaar).
Ben je bijvoorbeeld benieuwd naar wat de plannen van één specifieke partij zijn rond één bepaald thema, zoals de “vennootschapsbelasting“? Typ dan “vennootschapsbelasting” in en sorteer vervolgens de Partij-kolom alfabetisch, door op het woordje “Partij” te klikken. Zo vind je redelijk makkelijk wat iedere partij rond dit thema van plan is.
Een laatste waarschuwing: losse plannen geven geen goed beeld van de volledige visie van een politieke partij. Zo kan een partij een bepaalde sociale voorziening willen afschaffen, maar dit bijvoorbeeld compenseren via een andere maatregel. Om de context van een specifieke maatregel te begrijpen zou je de toelichting van het CPB voor iedere partij kunnen raadplegen (zie de bestanden ‘H2’ tot en met ‘H11’ op deze pagina), en hierin kunnen zoeken op het onderwerp waar je meer over wil weten. Of je kunt onderzoeken of er in de verkiezingsprogramma’s meer over wordt gezegd (zie het eerder kader met links naar alle verkiezingsprogramma’s).
Ook kunnen om technische redenen sommige plannen van politieke partijen ontbreken in onderstaande lijst, terwijl ze wel in het verkiezingsprogramma staan.
Inspiratie nodig? Klik hier voor mogelijke zoektermen
Hieronder staan begrippen die voorkomen in deze tabel onder het kopje “Maatregel in het kort”. Gebruik een van deze woorden als zoekterm om alle plannen te zien rond dit onderwerp.
LOON, INKOMEN EN SOCIALE ZEKERHEID: arbeidskorting, bijstand, bijstandsuitkering, hypotheekrenteaftrek, inkomen, inkomstenbelasting, minimumjeugdloon, minimumloon, minimumuurloon, pensioenopbouw, pensioenpremies, pensioengerechtigde leeftijd, sociale zekerheid, zelfstandigenaftrek, werkgelegenheid, werkgevers, werknemersverzekeringen, wia
ONDERWIJS EN JEUGD: basisbeurs, jeugdzorg, jeugdwet, mbo, onderwijs, onderwijsachterstandenbeleid, studieleningen, studievoorschotstelsel, primair onderwijs, voortgezet onderwijs
GEZONDHEID EN ZORG: alcohol, alcoholaccijns, geneesmiddelen, gezondheidszorg, huisartsenzorg, medisch, ouderenzorg, tabak, tabaksaccijns, tandheelkundige zorg, voeding, voedselveiligheid, wijkverpleging, zorg, zorgkosten, zorgtoeslag, zorgverzekeraars, ziekenhuiszorg
WONEN EN BOUW: huurwoningen, huurtoeslag, woningbouw, woningcorporaties, woonruimte
MILIEU EN ENERGIE: broeikasgassen, co2, duurzaamheid, energie, energiebelasting, energie-infrastructuur, energielabels, emissiereductie, klimaat, klimaatfonds, luchtvervuiling, milieubeleid, stikstof, waterkwaliteit
MOBILITEIT EN INFRASTRUCTUUR: digitale diensten, digitale infrastructuur, ict, infrastructuur, internet, mobiliteit, openbaar vervoer, transport, vaarwegen, verkeersveiligheid, wegen
ECONOMIE, INNOVATIE EN OVERHEID: armoede, armoedebestrijding, belasting, btw, energie-infrastructuur, innovatie, maatschappelijke participatie, mrb, ouderenvoordeel.
INTERNATIONALE SAMENWERKING: ontwikkelingshulp, ontwikkelingssamenwerking, EU-afdrachten
CULTUUR EN MAATSCHAPPIJ: cultuur, kunst, musea
LANDBOUW EN VOEDSELPRODUCTIE: biologische landbouw, landbouw, veehouderij, voedselproductie, voedselvoorziening[/voetnoot]
